Naparstnica wełnista — roślina lecznicza czy trująca

Naparstnica wełnista (łac. Digitalis lanata, ang. Grecian foxglove) jest niewielką byliną występującą naturalnie na terenie Węgier, Austrii oraz w krajach położonych nad Morzem Śródziemnym. Właściwości lecznicze naparstnicy sprawiły, że roślina była uprawiana w wielu krajach Europy, w tym również w Polsce.

Naparstnica wełnista jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią osiągającą wysokość około jednego metra. Dolne lancetowate liście są zebrane w rozetę. Szypułki kwiatowe, przylistki oraz części łodygi są gęsto owłosione. Kwiatostan jest wydłużony i wielostronny, a brunatno-żółte kwiaty mają dwuwargową koronę. Owocem naparstnicy jest niewielka torebka.

Surowcem farmaceutycznym jest liść naparstnicy wełnistej – digitalis lanatae folium. Liście po zebraniu są suszone w 40 stopniach Celsjusza.

Substancje czynne zawarte w wyciągach z liścia naparstnicy zostały wprowadzone do lecznictwa w ubiegłym stuleciu. Glikozydy kardenolidowe zawarte w surowcu znalazły zastosowanie w leczeniu częstoskurczu komorowego, migotania przedsionków i obrzęków wynikających z zaburzeń krążenia obwodowego. Digoksyna należąca do grupy glikozydów wtórnych, zidentyfikowanych w wyciągu z naparstnicy, jest do tej pory wykorzystywana w terapii ciężkiej niewydolności mięśnia sercowego oraz w leczeniu migotania przedsionków.

Naparstnica była obecna w przekazach z późnego średniowiecza. Plamki obecne na kwiatach miały być tam pozostawione przez elfy i według legendy przestrzegały przed trującymi właściwościami rośliny. Z naparstnicą związany jest również termin jednostek gołębich, z którym można nadal spotkać się w starych opracowaniach medycznych i farmaceutycznych. Pod pojęciem jednostki gołębiej kryje się ilość ekstraktu roślinnego, która prowadzi do zatrzymania akcji mięśnia sercowego gołębia w przeliczeniu na kilogram masy jego ciała. Jednostki gołębie były długo wykorzystywane przy określaniu dawki wymaganej dla określonego pacjenta.

Do grona najsławniejszych osób leczonych preparatami z naparstnicy zaliczamy holenderskiego malarza Vincenta van Gogha. Istnieje nawet teoria, że lekarz Van Gogha, nieumiejętnie prowadząc terapię, naraził malarza na przedawkowanie glikozydów kardenolidowych, co było związane z przesunięciem palety barw w jego obrazach ku odcieniom żółci. Miało to być szczególnie widoczne w jego ostatnich pracach, do których należy „Gwieździsta noc” namalowana przez niego w szpitalu psychiatrycznym.

W składzie wyciągu z liści naparstnicy wełnistej zidentyfikowano dużą grupę glikozydów kardenolidowych, wśród których najważniejsze to digoksyna i acetylodigoksyna, lanatozyd C, acetylodigitoksyna i digitoksyna, gitoksyna i acetylogitoksyna. Ponadto wyciągi zawierają również niewielkie ilości saponazydów steroidowych, antrazwiązków oraz flawonoidów.

Glikozydy kardenolidowe zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, zmniejszają częstotliwość pracy oraz przewodnictwo mięśnia sercowego. Dzięki zwiększeniu siły skurczów i objętości wyrzutowej mięśnia sercowego, organ ten pracuje wydajniej. Komory lepiej opróżniają się w fazie skurczu, a wydłużenie czasu rozkurczu serca pozwala na obniżenie ciśnienia żylnego.
Dokładny mechanizm działania glikozydów kardenolidowych jest związany ze zmianą przepuszczalności membrany komórek mięśnia sercowego dla jonów sodu, potasu oraz wapnia. Wzrost stężenia jonów wapniowych i spadek stężenia jonów sodu i potasu jest odpowiedzialny za uwolnienie energii zmagazynowanej w komórkach serca, co ostatecznie skutkuje zwiększeniem siły skurczu mięśnia sercowego.

Liście naparstnicy są wykorzystywane jako surowiec do otrzymywania glikozydów kardenolidowych, jak digoksyna lub metylodigoksyna. Obie substancje występują w Polsce jako preparaty wydawane po okazaniu recepty lekarskiej.

Dawkowanie glikozydów naparstnicy powinno być starannie dobrane do każdego pacjenta. Czynnikami decydującymi o dawce substancji pochodzących z liścia naparstnicy są: wiek, masa ciała, stan nerek oraz poziom elektrolitów.
Podczas rozpoczynania terapii glikozydami naparstnicy wełnistej niezbędne jest zastosowanie dawki nasycającej. Po wysyceniu organizmu glikozydami naparstnicy należy ustalić odpowiednią dawkę podtrzymującą. Ze względu na niewielką różnicę pomiędzy dawką toksyczną a leczniczą niezwykle ważne jest ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza i farmaceuty wydającego lek.

Nigdy nie należy stosować naparstnicy w jakiejkolwiek postaci samodzielnie.

Glikozydy kardenolidowe, do których zaliczamy między innymi digoksynę występującą w wyciągach z naparstnicy wełnistej, mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami.

Do leków nasilających działanie digoksyny zaliczamy spironolakton, kaptopril, antybiotyki makrolidowe, propafenon, tetracyklinę, erytromycynę, indometacynę. Wzrost stężenia digoksyny w osoczu może wystąpić w przypadku połączenia jej z lekami moczopędnymi, do których należy furosemid i hydrochlorotiazyd.

Osłabienie siły działania digoksyny lub spadek jej stężenia w osoczu może wystąpić w przypadku połączenia jej z losartanem, hydralazyną oraz prazosyną. Kolestyramina zmniejsza wchłanianie digoksyny z przewodu pokarmowego, osłabiając jej działanie. Glikozydów naparstnicy nie należy przyjmować z pokarmem bogatym w błonnik, ponieważ on również może ograniczyć wchłanianie substancji czynnych.

Jednoczesne stosowanie leków przeciwarytmicznych może spowodować pogorszenie przebiegu choroby serca oraz wystąpienie nowych zaburzeń rytmu. Ponadto równoczesna podaż potasu może doprowadzić do wystąpienia hiperkaliemii.

Groźne jest również jednoczesne przyjmowanie preparatów z dziurawca, ponieważ może to doprowadzić do spadku stężenia digoksyny w osoczu i nieskuteczności terapii.

Wyciągi z liścia naparstnicy wełnistej mogą spowodować wystąpienie wysypki skórnej i zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego. Ponadto podczas przyjmowania wyciągów z naparstnicy odnotowano również ryzyko pojawienia się zaburzeń neurologicznych, takich jak: psychoza, jadłowstręt, depresja i zaburzenia snu.

Objawy ciężkiego przedawkowania preparatów zawierających glikozydy kardenolidowe są dość charakterystyczne i zaliczamy do nich arytmię, zaburzenia ze strony narządu wzroku, zaburzenia ze strony układu ośrodkowego oraz ginekomastię.