Mącznica — w kosmetyce i fitoterapii

Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi), nazywana również gronem niedźwiedzim, należy do rodziny wrzosowatych (Ericaceae). W literaturze pierwsze opisy rośliny pojawiły się już w XII wieku w staroceltyckich księgach. Do farmakopei europejskiej trafiła w XIX wieku. Lecznicze właściwości rośliny opisali m.in. Linneusz oraz Clusius. Mącznica rośnie w chłodnych i umiarkowanych rejonach Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Polsce występuje głównie na terenie północnego niżu. Objęta jest częściową ochroną ze względu na stale zmniejszające się zasoby naturalne rośliny. Preferuje nasłonecznione oraz przewiewne stanowiska. Porasta naskalne murawy, wrzosowiska, wydmy, torfowiska oraz rzadkie bory sosnowe.

Mącznica jest niewysoką krzewinką. Wykształca rozległe, pokładające się pędy o długości do 1 metra. Młode pędy pokryte są rzadkimi włoskami, natomiast starsze łuszczącą się korą. Mącznica charakteryzuje się skrętoległym, ciemnozielonym, skórzasto-połyskującym ulistnieniem. Jasnoróżowe, drobne kwiaty o dzbaneczkowatych koronach zebrane są po 4-5 w zwisające grona na końcach gałązek. Kwitnienie rośliny przypada na okres od kwietnia do czerwca. Owoce mącznicy, w formie czerwonych, połyskujących jagód, przypominają nieco borówki. Surowcem wykorzystywanym w zielarstwie są liście mącznicy. Zbiór odbywa się od kwietnia do września. Zerwane liście poddaje się następnie suszeniu w zacienionym i przewiewnym miejscu lub w suszarniach w temperaturze do 40-50°C.

Mącznica lekarska ze względu na właściwości antyseptyczne i ściągające wskazana jest w dolegliwościach ze strony układu moczowego – kamicy nerkowej, zapaleniu pęcherza i dróg moczowych. Łagodzi objawy przerostu gruczołu krokowego oraz zaburzenia trawienia. W zastosowaniu zewnętrznym mącznica wykorzystywana jest w problemach skórnych, takich jak: blizny, obrzęki, przebarwienia słoneczne oraz zasinienia.

Dawniej mącznica lekarska wykorzystywana była w garbarstwie, a owoce (obecnie uznawane za trujące) spożywane były wymiennie z żurawiną. Medycyna ludowa, w szczególności w krajach nordyckich, stosowała mącznicę do leczenia puchliny wodnej, rzeżączki, cukrzycy oraz kamicy nerkowej. Indianie z Ameryki Północnej wykorzystywali napar z rośliny do leczenia schorzeń układu moczowego.

Za właściwości mącznicy odpowiada głównie arbutyna, która jest glikozydem fenolowym i ma działanie przeciwbakteryjne wobec licznych szczepów odpowiedzialnych za infekcje dróg moczowych. Ponadto wykazano, że arbutyna zmniejsza aktywność tyrozynazy poprzez hamowanie powstawania melaniny – umożliwia to usuwanie przebarwień melaninowych. Kwasy organiczne ułatwiają usuwanie toksyn oraz wzmacniają odporność organizmu, a zawarte w mącznicy śluzy ułatwiają wypróżnianie oraz działają przeciwzapalnie.

Wśród związków czynnych występują również polifenole, flawonoidy, triterpeny i kwasy fenolowe. Polifenole odpowiadają za działanie antyoksydacyjne. Trwają badania nad przeciwnowotworowymi właściwościami rośliny.

Mącznica lekarska stosowana w dolegliwościach układu moczowego przyjmowana jest w postaci naparu. 1 łyżkę suszu należy zalać gorącą wodą i pozostawić do zaparzenia pod przykryciem na 15 minut. Następnie spożywać 1-2 szklanki dziennie. W tym samym wskazaniu mącznica może być przyjmowana w postaci płynu doustnego – 8 ml substancji należy rozcieńczyć w wodzie i przyjmować 2 razy dziennie po posiłku. Dostępne są również tabletki z wyciągiem z mącznicy. W zastosowaniu zewnętrznym roślina stosowana jest w postaci kremu, toniku oraz serum przeciwko przebarwieniom.

Preparatów z mącznicą nie należy stosować w czasie ciąży, karmienia piersią, u dzieci poniżej 12 lat, a także w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Podczas stosowania mącznicy należy jednocześnie podawać środki alkalizujące mocz ( z zachowaniem 2-godzinnego odstępu przed przyjęciem innych leków). Preparaty z mącznicą należy stosować maksymalnie przez okres od 1 do 2 tygodni.

Jednoczesne stosowanie mącznicy oraz preparatów zakwaszających mocz (obniżających pH) osłabia działanie substancji. Nie należy zatem łączyć mącznicy z żurawiną, którą równie często stosuje się w infekcjach dróg moczowych. Związki czynne mącznicy mogą wpływać hamująco na izoenzymy cytochromu P450, które uczestniczą w przemianach leków. Będzie się to przekładało na skuteczność i bezpieczeństwo leczenia. Należy zawsze informować lekarza o przyjmowaniu preparatów z mącznicą.

Zalecana jednorazowa dawka mącznicy lekarskiej to 3 g. W ciągu dnia nie należy przekraczać dawki 15 g. Do objawów przedawkowania preparatów z mącznicą lekarską należą: mdłości, wymioty, ból brzucha i szumy uszne.

Leczenie dolegliwości układu moczowego nie powinno trwać dłużej niż jeden tydzień. ESCOP, czyli Europejska Fundacja Naukowa do spraw Fitoterapii, zaleca podawanie preparatów z mącznicy przez okres do 2 tygodni.

Nie należy stosować mącznicy u kobiet w ciąży i karmiących.