Mak lekarski — źródło cennego oleju

Mak lekarski (łac. Papaver somniferum L.) należy do rodziny makowatych (łac. Papaveraceae). Jest najstarszą rośliną uprawianą w Azji i Europie Południowej. O ile w Azji głównym celem uprawy było otrzymanie opium, o tyle w Europie pozyskiwano z maku olej używany w piekarnictwie i cukiernictwie. Mak lekarski to roślina roczna o wysokiej, silnej łodydze, objętej szerokimi, głęboko ząbkowanymi liśćmi barwy jasnozielonej. Dolne liście są duże, podłużne i jajowate oraz zebrane w rozetkę. Kwiaty są białe, różowe lub fioletowe z makówką kulistą albo jajowatą. Pąki kwiatowe są zawsze zwisające, a rozwinięte kwiaty podniesione. Korona składa się z czterech wolnych płatków. Pręciki są liczne i w kilku okółkach. Owocem jest torebka (zwana makówką), która usytuowana jest na krótkiej nóżce. Kształt torebek jest bardzo różny: kulisty, cylindryczny, jajowaty, wydłużony. Nasiona są bardzo drobne i liczne. W miarę dojrzewania oddzielają się od przegród i całkowicie zapełniają dolną część torebki. Ponadto przez całą roślinę przebiegają tak zwane rurki mleczne. Są one wypełnione wydzieliną koloru białego. Na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, Indiach i innych okolicach Azji, a także na południu Europy uprawia się odmianę maku, z której pozyskuje się opium. Do tego celu zbiera się sok mleczny rośliny wyciekający przez nacięcie w niedojrzałych makówkach. Zagęszczony i zestalony sok maku przybiera postać brunatnej masy o charakterystycznym zapachu i gorzkim smaku. Z nasion maku lekarskiego, pochodzących przede wszystkim od jego odmiany nigrum, wytłacza się natomiast olej makowy. Gatunek ten dał początek licznym odmianom pełnokwiatowym, hodowanym w ogrodach ze względu na dekoracyjny wygląd i bogaty wachlarz barw kwiatów.

Mak lekarski od wieków budzi szczególne zainteresowanie człowieka. Stosowany był już 4000 lat przed naszą erą przez mieszkańców starożytnego Sumeru. Spisali oni na tabliczkach z Nippur metodę uprawy maku lekarskiego i wyjaśnili, w jaki sposób pozyskać opium. Poza tym boginię mądrości i zbóż Nisabę, w którą wtedy wierzono, przedstawiano jako postać z wyrastającymi z ramion makówkami. Z kolei w Papirusie Ebersa, który pochodzi z 1500 roku przed naszą erą, opium wymieniano jako jeden z ważniejszych leków ówczesnej medycyny. Informacja na temat opium pojawia się również w mitologii egipskiej. Thoth − bóg Księżyca − zgodnie z podaniami nauczył ludzi, jak przygotować i stosować opium. Bogini Isis stosowała natomiast opium jako lek na ból głowy. Motyw maku lekarskiego widoczny jest również na ścianach piramid i na staroegipskich naczyniach. W starożytnej Grecji stosowanie opium było bardzo powszechne i kojarzyło się na przykład z Morfeuszem − bogiem marzeń sennych lub Tanatosem − bogiem śmierci. Właściwości opium opisał również Hipokrates − grecki lekarz i ojciec medycyny. Scharakteryzował opium jako lek nasenny, przeciwbiegunkowy, ale również narkotyczny. Arystoteles z kolei podkreślał jego znaczenie w leczeniu zaburzeń snu. Starożytni Grecy łączyli często opium z cykutą w celu uśmiercenia swoich więźniów. Rzymianie kontynuowali tradycję stosowania opium jako trucizny i leku. Galen zalecał na przykład stosowanie opium u pacjentów z zawrotami głowy, z padaczką, astmą, suchym kaszlem, ale również w chorobach kobiecych i zapaleniach dróg moczowych. W Europie opium stało się popularne w XVI wieku dzięki Paracelsusowi − szwajcarskiemu lekarzowi. Wprowadził on opium w formie leku, który nazwał „laudanum”. Przełomem był rok 1806, kiedy to niemiecki farmaceuta Friedrich Serturner wyizolował główny alkaloid opium – morfinę, która później powszechnie była stosowana jako analgetyk. Zaraz potem zostały wyizolowane kodeina, tebaina, papaweryna, noskapina i narceina. Opium do początku XX wieku nie było jednak traktowane jak narkotyk. Opium dodawano do syropów, które wskazane były w leczeniu przeziębienia przebiegającego z suchym kaszlem i bólem. W Stanach Zjednoczonych popularny był z kolei syrop Pani Winslow. Rekomendowano go dzieciom na uspokojenie. Co ciekawe, sprzedaży zakazano dopiero w 1930 roku. Z powodu opium wybuchały również konflikty zbrojne. Były to tak zwane wojny opiumowe pomiędzy Wielką Brytanią a Chinami. Proszki, tabletki i nalewki z opium przepisywano jako środki przeciwbólowe, przy bólach spowodowanych urazami, zapaleniem narządów wewnętrznych, operacją, przy nowotworach złośliwych, zawałach serca, uporczywym kaszlu, ostrej niewydolności serca, biegunkach czy też silnych dusznościach. Obecnie posiadanie i sprzedaż opium w wielu krajach jest zabroniona. W Polsce uprawa i zakup maku lekarskiego normuje ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Czytamy w niej, że mak lekarski (wysokomorfinowy) można uprawiać wyłącznie na potrzeby farmaceutyczne, natomiast odmiany niskomorfinowe dla potrzeb kosmetologii i przemysłu spożywczego. Surowcem zielarskim są tak zwane makowiny, czyli makówki pozbawione nasion. Pozyskuje się z nich wspomniane alkaloidy – przede wszystkim morfinę, kodeinę i papawerynę. W lecznictwie wykorzystywane są też nasiona maku. Pozyskuje się z nich olej makowy (łac. Oleum Papaveris), czyli olej roślinny otrzymywany w procesie tłoczenia na zimno nasion maku lekarskiego. Ze względu na zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych stosowany jest w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego, pobudza przepływ żółci i działa ochronnie na nerki. Można nim również smarować zmienioną chorobowo skórę.

Surowcem zielarskim maku lekarskiego jest wysuszony sok mleczny (opium) oraz nasiona. Jak wspominano, z soku mlecznego maku lekarskiego, uprawianego na dużą skalę we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego i w Azji, pozyskuje się opium. Opium, czyli substancja otrzymywana przez zagęszczenie białego soku mlecznego, w który obfitują zwłaszcza makówki, ma właściwości przeciwbólowe i nasenne. Zbioru lateksu dokonuje się wówczas, gdy makówki są jeszcze niedojrzałe i zaczynają dopiero żółknąć. Do tego celu po zapadnięciu zmroku nacina się płytko tkanki owocu. Opium zawiera w swym składzie flawonoidy, fenolokwasy, sterole i alkaloidy (kodeina, narkotyna, morfina, papaweryna). Inne składniki to kauczuk, żywice, enzymy proteolityczne i utleniające, a także woda. Działanie farmakologiczne opium to suma działań poszczególnych alkaloidów, przede wszystkim morfiny, kodeiny i papaweryny. W związku z tym opium ma silne właściwości przeciwbólowe, spazmolityczne, przeciwkaszlowe i zapierające. W nasionach dodatkowo znajdują się sole mineralne, witaminy, białka oraz ponad 60% oleju. Olej pozyskiwany z nasion posiada przede wszystkim wysoką zawartość tokoferoli i fitosteroli. W skład oleju wchodzą głównie kwas linolowy, oleinowy i palmitynowy. Sterole roślinne zawarte w oleju działają przeciwzapalnie, a także stymulują regenerację oraz przyspieszają gojenie naskórka.

Jak wspomniano, z nasion maku lekarskiego pozyskuje się olej. Zaleca się przyjmowanie doustne 2 łyżek oleju lub spożycie go jako dodatek do potraw przygotowanych na zimno. Olej makowy można również zastosować jako dodatek do kremów na skórę i preparatów do włosów.

Olej makowy lub nasiona maku spożyte w nadmiernych ilościach są ciężkostrawne i mogą prowadzić do zaburzeń żołądkowo-jelitowych i alergii. Z kolei objawy przedawkowania opium są znane i związane z zahamowaniem aktywności ośrodka oddechowego. Dochodzi wówczas również do zasinienia skóry, spowolnienia pracy serca, utraty przytomności, a nawet śmierci. Z względu na potencjalne działanie psychoaktywne maku nie zaleca się podawać dzieciom poniżej 2. roku życia.