Goryczka żółta — na wzmocnienie, odporność i niestrawność

Goryczka żółta, czyli gencjana żółta (Gentiana lutea L.), jest byliną z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae). Roślina rośnie w górach środkowej i południowej Europy (Alpy, Półwysep Bałkański, Hiszpania) oraz w Azji Mniejszej. W Polsce nie występuje dziko. Można ją jednak spotkać na terenach sąsiednich, np. w Karpatach Wschodnich.

Goryczka żółta ma wielowierzchołkowe, grube (o średnicy od 2 cm do 3 cm) i krótkie (o długości od 5 cm do 7 cm) kłącze z dużymi korzeniami bocznymi. Korzeń palowy jest mięsisty, cylindryczny, o długości od 60 cm do 90 cm oraz o średnicy od 5 cm do 10 cm. W pierwszych dwóch lub trzech latach życia goryczka tworzy przyziemną rozetkę dużych, szerokoeliptycznych, ciemnozielonych liści. Z kolei w czwartym lub piątym roku wydaje jedną lub kilka wysokich (do 1,5 metra), pustych, wzniesionych, nagich łodyg z liśćmi naprzeciwległymi, nagimi, całobrzegimi, równolegle unerwionymi, w pół obejmującymi łodygę. Od połowy łodygi w pachwinach liści osadzone są w półokółkach liczne, duże, obupłciowe, jaskrawożółte kwiaty zebrane po 3−10 w pęczki. Pręcików jest pięć, natomiast słupek jeden z dwudzielnym znamieniem. Owoc to podłużnie lancetowata, czterokomorowa torebka do 6 cm długości, pękająca na dwie części. Nasiona są liczne, drobne, brązowe, silnie spłaszczone, podługowate lub okrągłe. Szybko tracą zdolność kiełkowania.

Roślina kwitnie od czerwca do lipca, a nasiona dojrzewają od sierpnia do września. Znaczenie lecznicze ma korzeń goryczki (Gentianae radix, ang. Yellow gentian root). Surowiec zbierany jest jesienią i suszony szybko, w temperaturze od 50℃ do 60℃.

Preparaty goryczki żółtej stosowane są przy zaburzeniach trawienia, którym towarzyszy brak apetytu i objawy niestrawności, a także przy zwiększonej i obniżonej kwasowości soku żołądkowego, uczuciu pełności, wzdęciach oraz jako środek wzmacniający. Badania naukowe potwierdziły, że surowiec zwiększa perystaltykę przewodu pokarmowego oraz reguluje wypróżnianie. Preparaty z goryczki stymulują także układ nerwowy i są stosowane w celu wzmocnienia organizmu. Goryczka ma silne właściwości immunomodulujące, więc może być stosowana pomocniczo w infekcjach bakteryjnych i wirusowych. Podsumowując, korzeń goryczki wskazany jest zatem w niestrawności, biegunce, braku łaknienia, wzdęciach, zgadze, ale także w zapaleniu zatok oraz oskrzeli. Goryczka używana jest również w dysfunkcjach pęcherza żółciowego i wątroby o zróżnicowanym podłożu.

W lecznictwie ludowym kłącza i korzenie były używane do pobudzenia apetytu, jako środek żółciopędny i przeciw podagrze. Były pomocne także przy chorobach śledziony i wątroby, skazie limfatycznej, żółtaczce, kaszlu, gorączce, czerwonce i szkorbucie. Dawniej stosowano goryczkę przy chorobach płucnych, a szczególnie szeroko w praktyce weterynaryjnej. Suche korzenie używane są do produkcji likierów, wódki oraz w piwowarstwie w celu nadania niektórym rodzajom piwa goryczy. Warto dodać, że znaczenie lecznicze goryczki żółtej znane było już od II wieku p.n.e. Łacińska nazwa rośliny, czyli Gentiana lutea, pochodzi od imienia jej odkrywcy – Gentiosa (władcy Ilirii). Dawniej stosowana była też w leczeniu malarii, ale z czasem wyparta została przez chininę.

Kłącza i korzenie goryczki żółtej zawierają sekoirydoidy, takie jak: gencjopikrozyd, bardzo gorzką amarogentynę oraz swerozyd i swertiamarynę. W skład surowca wchodzą także ksantony: gentyzyna, izogentyzyna, gentiozyd. Związki te powodują żółte zabarwienie korzenia. Dodatkowo głównym składnikiem korzenia są węglowodany (od 30% do 50%), czyli oligosacharydy, takie jak: gencjanoza (trójcukier o gorzkim smaku), gencjobioza, sacharoza, oraz polisacharydy jak pektyny. Chemizm surowca obejmują również alkaloidy pirydynowe (gencjalutyna), śladowe ilości olejków eterycznych, fitosterole i enzymy, które pobudzają działalność wydzielniczą i ruchową przewodu pokarmowego.

Za właściwości surowca odpowiedzialne są związki gorzkie, które drażnią zakończenia nerwowe grzbietu języka, pobudzają wydzielanie śliny i na drodze odruchu wzmagają wydzielanie soków trawiennych. Tym samym zwiększają produkcję soku żołądkowego i żółci, pobudzają łaknienie oraz usprawniają proces trawienia. Korzeń wykazuje zatem działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Gencjopikrozyd zawarty w surowcu ma właściwości antyoksydacyjne i hepatoochronne. Z kolei swertiamaryna przypuszczalnie ulega przemianie (metabolizm w jelicie lub podczas otrzymywania wyciągu) do gencjaniny. Wywiera ona działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy. Uzasadnia to obecność surowca w preparatach o działaniu sedatywnym. Badania doświadczalne wykazały również nieznaczne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze surowca. Grupa naukowców przebadała surowiec także pod kątem działania regeneracyjnego i przyspieszającego gojenie ran. Badania potwierdziły te właściwości. W ostatnim czasie wyizolowano z korzenia pochodne chalkonu, które wykazują właściwości hamujące w stosunku do monoaminooksydazy A oraz B. W związku z powyższym korzeń goryczki może być pomocny w leczeniu depresji, lęku i w chorobie Alzheimera.

Zgodnie z Farmakopeą Polską VI korzeń goryczki, podawany w celu leczenia zaburzeń łaknienia, powinien być przyjmowany jednorazowo doustnie w dawce 1 g, a dobowo od 2 g do 4 g surowca. Goryczka żółta powinna być przyjmowana przed posiłkiem. Przeciwwskazaniem do stosowania produktów z goryczki jest nadkwasota, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy oraz nadciśnienie.

Brak danych klinicznych dotyczących interakcji pomiędzy goryczką żółtą a innymi ziołami i lekami.

Goryczka żółta przyjmowana w zbyt dużych dawkach może powodować nadmierne przekrwienie błony śluzowej żołądka i prowadzić do nudności oraz wymiotów. Do działań niepożądanych należy również ból głowy i rzadko świąd skóry.