Fiołek trójbarwny — mały polny bratek o wielkiej mocy

Fiołek trójbarwny (łac. Viola tricolor) to jednoroczna lub dwuletnia roślina zielarska należąca do rodziny fiołkowatych Violaceae. Często spotykaną nazwą fiołka jest bratek polny, a w medycynie ludowej roślinę określa się jako macoszka, sierotka bądź kwiatek Świętej Trójcy. Naturalnym miejscem występowania fiołka trójbarwnego są tereny Europy, Afryka Północna i obszary Azji o umiarkowanym klimacie (zachodnia Syberia, Turcja, Iran). W Polsce fiołek jest rośliną pospolitą. Jego wymagania glebowe są niewielkie, stąd można go spotkać na polach, łąkach i terenach przydrożnych. Jest chwastem pól uprawnych. Obecnie jest to również roślina ogrodowa, hodowana w celach ozdobnych.

Fiołek trójbarwny rośnie na wysokość 10-30 cm. Posiada pustą i rozgałęzioną łodygę, określaną jako wzniesiona bądź podnosząca się. W przekroju łodyga ma kształt czterokanciasty. Łodygę pokrywają delikatne włoski. Liście Viola tricolor posiadają przylistki i są pierzastowcinane. Dolne liście rośliny najczęściej przyjmują sercowaty kształt, natomiast górne – lancetowaty bądź eliptyczny. Okres kwitnienia fiołka trójbarwnego przypada na miesiące maj-październik. Kwiaty są długoogonkowe. Korona kwiatowa fiołka trójbarwnego posiada 5 płatków, z czego płatek dolny jest zaopatrzony w ostrogę. Górne płatki kwiatowe najczęściej mają kolor fioletowy, boczne są zielonawo-fioletowe, natomiast dolne są koloru żółtego. Kwiaty wyrastają z kątów liściowych. Są obupłciowe. Owoce fiołka trójbarwnego to trójklapowe torebki z drobnymi, brunatnożółtymi nasionami. Istnieje szereg typów morfologicznych i odmian fiołka trójbarwnego.

Surowcem zielarskim fiołka trójbarwnego Viola tricolor jest wysuszone ziele rośliny Violae tricoloris herba zebrane w czasie kwitnienia. Suszenie powinno odbywać się w cienkich warstwach, w temperaturze nieprzekraczającej 40 stopni przy zachowaniu odpowiedniego wietrzenia (przewiewne miejsca). Zbiorów bratka można dokonywać dwukrotnie podczas miesięcy letnich (1 okres: maj-czerwiec; 2 okres: wczesna jesień, wrzesień-październik).

Fiołek trójbarwny jest cenioną rośliną zielarską, obecną zarówno w przepisach medycyny ludowej, jak i wchodzącą w skład leków, suplementów diety, wyrobów medycznych i kosmetyków. W Polsce Violae tricoloris herba zioła do zaparzania są zarejestrowane w formie leku. Wskazaniami do ich stosowania są łagodne stany łojotokowe i zapalne skóry (Bratek fix). Ziele fiołka trójbarwnego jest ordynowane także wewnętrznie jako łagodny środek moczopędny (ziele fiołka trójbarwnego, Flos). Dzięki tej właściwości bratek przynosi ulgę w infekcjach dróg moczowych i nadciśnieniu tętniczym. Viola tricolor wchodzi w skład wielu suplementów diety o działaniu oczyszczającym na organizm (tabletki, kapsułki, herbatki fix). Są one polecane podczas kuracji detoksykujących i odchudzających. Uważa się, że fiołek trójbarwny wspomaga eliminację szkodliwych produktów przemiany materii (toksyn). Dodatek bratka wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu trawiennego. W kuracjach oczyszczających łączy się go z innymi ziołami poprawiającymi pracę przewodu pokarmowego i leczniczymi roślinami moczopędnymi. Tabletki zawierające wyciągi z fiołka trójbarwnego hamują powstawanie zmian trądzikowych, wpływając korzystnie na stan cery. Poprawiają kondycję skóry przesuszonej. Viola tricolor wchodzi w skład herbatki obniżającej ciśnienie krwi. Ekstrakty z fiołka trójbarwnego stanowią aktywny składnik wielu kosmetyków przeznaczonych zarówno dla cery młodzieńczej z niedoskonałościami, jak i cery dojrzałej. Na rynku obecne są kremy, toniki, peelingi, serum, pianki oczyszczające i maseczki zawierające łagodzące skórę ekstrakty z bratka. Jako produkty przeciwzapalne redukują zmiany trądzikowe i wypryski alergiczne, a zawartość flawonoidów warunkuje ich działanie odżywcze na skórę. Viola tricolor wchodzi w skład serii kosmetyków do cery naczynkowej dzięki uszczelniającej mocy rutozydu zawartego w roślinie. W aptekach można zakupić maści inhalujące z ekstraktem z bratka stosowane w trakcie przeziębień oraz maści przeznaczone do smarowania podrażnionej i łuszczącej się skóry.

W ziołolecznictwie naparów z fiołka trójbarwnego najczęściej używa się w połączeniu z innymi roślinami leczniczymi. Zewnętrznie napary służą do przemywań skóry z objawami stanu zapalnego, pomocniczo po naświetleniach promieniami Roentgena, w łojotoku i wyprysku dziecięcym. Używa się ich w razie pękania drobnych naczyń włosowatych i w niewielkich wylewach podskórnych. Roślina zmniejsza przepuszczalność naczyń oraz uelastycznia je. Zielarze wewnętrznie stosują Viola tricolor w celach moczopędnych, napotnych, w skąpomoczu i występujących obrzękach. Poprzez zwiększanie filtracji kłębuszkowej ziele sprzyja wymywaniu toksyn z organizmu. Można je stosować pomocniczo w tendencjach do gromadzenia się piasku nerkowego oraz w dnie moczanowej. Ze względu na zawartość saponin ziele fiołka trójbarwnego jest surowcem wykrztuśnym, użytecznym w nieżytach dróg oddechowych. Działa napotnie. Tradycyjnie używa się go w terapii nadciśnienia tętniczego, a dzięki zawartości antocyjanów bratek jest cenną rośliną dla osób borykających się z chorobami oczu (zaburzenia mikrokrążenia ocznego, m.in. retinopatia cukrzycowa, wylewy oczne, stany zapalne siatkówki z zaczerwienieniem oka). Napary w formie okładów przynoszą ulgę dla zmęczonych oczu, w przypadku cieni pod oczami i obrzęków.

Informacje o zastosowaniu fiołka znajdujemy już w zielniku zielarza Johna Gerarda z 1597 roku. Uważano, że fiołek jest wskazany w leczeniu konwulsji u niemowląt, w czasie infekcji płuc, w leczeniu strupów, swędzenia i wrzodów. Za pomocą naparów z bratka trójbarwnego obniżano gorączkę i płukano gardło. Zioła tego używano jako środka przeczyszczającego, wykrztuśnego, uspokajającego oraz czyszczącego krew.

Ziele fiołka trójbarwnego to surowiec roślinny zawierający wiele cennych substancji czynnych farmakologicznie. Zaliczamy do nich związki flawonoidowe, których zawartość w Violae tricoloris herba może osiągać wartość do 2,1%. Są to m.in. rutozyd, luteolina, witeksyna, wiolantyna, skoparyna, saponaryna, izoorientyna, orientyna, saponaretyna i wicenina. Antocyjany fiołka to wiolanina oraz pochodne peonidyny. Surowiec zawiera fenolokwasy w ilości około 0,18% (kwas salicylowy, gentyzynowy, kawowy, protokatechowy, p-kumarowy, wanilinowy), karotenoidy (wiolaksantyna i zeoksantyna), śluzy (do 10% zawartości), hydroksykumaryny (umbeliferon), substancje garbnikowe, makrocykliczne peptydy hemolityczne, olejki eteryczne, saponiny triterpenowe, frakcje polisacharydowe, pektyny i sole mineralne.

Badania na zwierzętach laboratoryjnych potwierdziły spazmolityczny wpływ wodno-metanolowych ekstraktów z ziela fiołka trójbarwnego na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Dla naparów, odwarów i etanolowych wyciągów z ziela fiołka trójbarwnego udowodniono działanie przeciwbakteryjne wobec Staphylococcus aureus, Bacillus cereus, Staphylococcus epidermidis, Pseudomonas aeruginosa, Enterococcus faecalis, Escherichia coli i Klebsiella pneumoniae oraz aktywność przeciwgrzybiczą wobec Candida albicans. Cyklotydy (makrocykliczne związki peptydowe) zawarte w fiołku trójbarwnym posiadają aktywność cytotoksyczną. W badaniach wykazano ich skuteczność wobec ludzkich linii komórek nowotworowych chłoniaka U-937 GTB i szpiczaka RPMI8226/s. Ekstrakty z ziela Viola tricolor hamowały wzrost komórek linii komórkowej mysiej białaczki L1210. Wodne ekstrakty z fiołka trójbarwnego dzięki zawartości bioaktywnych cyklotydów hamowały proliferację aktywowanych limfocytów w sposób zależny od IL-2 (działanie immunomodulujące). Ekstrakty z rośliny mają aktywność antytrombinową, czyli hamują tworzenie się zakrzepów (badania z wykorzystaniem metanolowych ekstraktów Viola tricolor).

Istnieje potwierdzony przypadek hemolizy krwinek czerwonych u dziecka z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej, któremu podano połowę szklanki naparu z ziela fiołka trójbarwnego. Substancje odpowiadające za właściwości hemolityczne rośliny nie zostały jednak zidentyfikowane. Przypuszcza się, że za to działanie mogą odpowiadać saponiny triterpenowe zawarte w roślinie.

Badania z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych wykazały przeciwzapalne działanie ekstraktów z ziela fiołka trójbarwnego, które wynika m.in. ze zdolności substancji czynnych rośliny do zmniejszania aktywności leukocytów wielojądrzastych, monocytów oraz blokowania aktywności fagocytów. Za tę właściwość odpowiada m.in. kwas salicylowy zawarty w Violae tricoloris herba. Zaobserwowano również istotną korelację pomiędzy zawartością flawonoidów w surowcu i jego zdolnościami antyoksydacyjnymi. Flawonoidy i antocyjany ziela bratka warunkują więc działanie przeciwutleniające. W innym badaniu wykazano, że rutyna i wiolantyna fiołka w sposób skuteczny zmniejszały powstawanie wolnych rodników tlenowych. Ponadto rutyna posiada zdolność uszczelniania naczyń włosowatych.

Stosowanie w postaci odwaru: około 3 g surowca zalać filiżanką chłodnej wody. Całość należy zagotować i utrzymywać we wrzeniu przez okres około 5-10 minut. Gotowy odwar należy przecedzić. Dawkowanie wewnętrzne jako środek moczopędny: 3 razy dziennie po posiłku, zawsze świeżo przygotowany odwar; stosowanie zewnętrzne: do przemywań skóry 3 razy w ciągu doby.

Stosowanie w postaci naparu: około 4 g ziela zalać szklanką (200 ml) wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez 5-7 minut. Dawkowanie: 2 razy dziennie po posiłkach 3/4 szklanki świeżo przygotowanego naparu.

Ziele fiołka trójbarwnego nie powinno być stosowane dłużej niż 4 tygodnie bez konsultacji z lekarzem. Ze względu na brak badań nie należy używać rośliny w okresie ciąży i karmienia piersią. Nie zaleca się stosowania doustnego u dzieci poniżej 18 roku życia, natomiast w przypadku użycia zewnętrznego na skórę – poniżej 12 lat.

Przykładowy przepis medycyny ludowej jako środek napotny: ziele fiołka trójbarwnego (1 łyżka) oraz kwiaty bzu czarnego (1 łyżeczka) zalać 2 szklankami wrzątku. Zaparzać przez okres 10 minut, po tym czasie odcedzić i pić 2-3 razy dziennie w trakcie infekcji.

Zarejestrowanym w medycynie skutkiem ubocznym doustnego podania naparu z Viola tricolor była hemoliza (rozpad) krwinek czerwonych u dziecka z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej.

Przedawkowanie surowca roślinnego powoduje wymioty na skutek działania saponin.

Fiołek trójbarwny może wywołać reakcje alergiczne.