Berberys zwyczajny — roślina o dobroczynnych właściwościach dla zdrowia

Berberys zwyczajny, zwany także berberysem pospolitym (Berberis vulgaris), to krzew należący do rodziny Berberidaceae. Spotyka się również inne nazwy rośliny – kwaśnica pospolita, kwaśnieć.

Występuje w stanie dzikim na terenie Europy (południowa i środkowa część kontynentu), w Afryce Północnej oraz zachodnich obszarach Azji. Na skutek migracji roślinę można spotkać poza naturalnym środowiskiem jej występowania (Ameryka Północna, kraje skandynawskie, Wielka Brytania).

Berberys zwyczajny preferuje miejsca nasłonecznione i żyzne, gliniasto-wapienne gleby. Stanowi element flory lasów liściastych oraz iglastych, porasta tereny przydrożne i zarośla. Roślina jest sadzona w parkach i ogrodach, często formuje się ją na żywopłoty. 

Krzew Berberis vulgaris pokrywają trójdzielne ciernie o pochodzeniu liściowym. Pędy rośliny w przekroju mają kanciasty kształt. Pokryte są eliptycznymi bądź odwrotnie jajowatymi liśćmi zebranymi w krótkopędy. Ich brzegi są ząbkowane. Cechą charakterystyczną jest występowanie na spodniej stronie liści berberysu pomarańczowych plam rdzy zbożowej. Z powodu przenoszenia choroby grzybowej Puccinia graminis na zboża, roślina została w dużej mierze wytępiona i spotyka się ją głównie w uprawach.

Krzew berberysu zwyczajnego osiąga rozmiary do 3 metrów wysokości. Okres jego kwitnienia przypada na miesiące maj-czerwiec. Kwiaty berberysu mają kolor złotożółty. Są zebrane w grona (wielkość do 5 cm) i wydzielają intensywny zapach. Posiadają trójpłatkową koronę kwiatową i 6 miodników. Owoce berberysu to jadalne jagody o podłużnym kształcie (około 1 cm), lekko zakrzywione, o lśniącej powierzchni i szkarłatnej barwie. Są wielonasienne i zimotrwałe. Do celów leczniczych zbiera się je we wrześniu, tuż przed pełnym dojrzewaniem, aby zapobiec procesowi ciemnienia przy suszeniu. Mają kwaśny smak, stąd berberys zwyczajny nazywany jest także polską cytryną bądź cytryną północy.

Berberys zwyczajny (Berberis vulagaris) jest rośliną od lat stosowaną w ziołolecznictwie. Niegdyś powszechnie wykorzystywano korę pokrywającą korzenie i całe korzenie, w obecnych czasach znaczenie mają głównie kora nadziemnych gałązek, liście i owoce rośliny. Owoce berberysu zbierane są jesienią (tuż przed pełnym dojrzewaniem, najczęściej we wrześniu) i suszone w temperaturze podwyższonej bądź na słońcu, w przewiewnym miejscu. Zbiory liści przeprowadza się w maju i czerwcu, natomiast niezdrewniałą korę uzyskuje się z roślin dwu-, trzyletnich. Coraz rzadziej surowcem stosowanym w ziołolecznictwie są korzenie berberysu, ponieważ ich zdobycie wiąże się ze zniszczeniem krzewu. Z surowców zielarskich tworzone są napary, odwary, nalewki i intrakty. Napary i odwary z rośliny tradycyjnie są stosowane do przemywania skóry przy trudno gojących się ranach, owrzodzeniach, czyrakach. Medycyna ludowa zaleca je w terapii łuszczycy, atopowego zapalenia skóry, trądziku. Ze względu na obecność alkaloidów izochinolinowych (głównie berberyny) oraz garbników łagodzą stany zapalne jamy ustnej (choroby dziąseł, afty, pleśniawki) oraz bóle gardła towarzyszące chorobom infekcyjnym. Wewnętrznie spożywane napary z owoców berberysu zwyczajnego po osłodzeniu służą jako preparat witaminowy. Owoce są bogatym źródłem witaminy C, sprzyjają więc podnoszeniu odporności oraz działają uszczelniająco na drobne naczynka krwionośne. Fructus Berberidis zawiera prowitaminę A (beta-karoten) oraz luteinę. Ma to znaczenie dla osób borykających się z chorobami oczu (np. tzw. kurzą ślepotą). Z owoców przyrządza się soki, a także dżemy i marmolady bogate w kwas askorbinowy. Sok z owoców wzmacnia dziąsła, zapobiega krwawieniu z dziąseł i bywał stosowany przez miejscową ludność w leczeniu szkorbutu. Preparaty na bazie berberysu podane wewnętrznie działają na schorzenia przewodu pokarmowego. Są skuteczne w przypadku braku łaknienia, jako środki ułatwiające trawienie, tradycyjnie używa się ich do zwalczania bakterii chorobotwórczych jelit. Działają przeciwbiegunkowo. Berberis vulgaris stosuje się w stanach zapalnych wątroby. Sok jest zalecany do leczenia zapalenia pęcherzyka żółciowego i przy występujących kamieniach żółciowych. Odwary tradycyjnie są polecane w zwalczaniu kamicy nerkowej. W celu wykonania naparu z korzeni bądź kory berberysu zwyczajnego na drogi moczowe zaleca się zalać łyżeczkę surowca szklanką wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez 10 minut. Gotowy napar odcedza się i wypija 1-2 razy dziennie. Odwar z suszonych owoców berberysu wykonuje się poprzez zalanie łyżki rozdrobnionych suszonych owoców 200 ml wody, a następnie należy gotować całość na małym ogniu pod przykryciem 3 min. Gotowy odwar należy przecedzić (można dosłodzić). Dawkowanie w kuracji wzmacniającej organizm bądź moczopędnie: pół szklanki odwaru z owoców 2 razy dziennie po jedzeniu. Taki odwar pobudza przemianę materii, zmniejsza obrzęki i obniża poziom cholesterolu.

W czasach średniowiecza berberys zwyczajny wysławiany był przez świętą Hildegardę jako zioło oczyszczające organizm. Ze względu na zawartość naturalnych barwników sok z rośliny wykorzystywano powszechnie do produkcji czerwonego atramentu, natomiast wyciągi bogate we flawonoidy służyły do farbowania tkanin na złoto. Był wykorzystywany jako ziele lecznicze na malarię. W tradycyjnej medycynie irańskiej Berberis vulgaris słynął ze swoich właściwości antyarytmicznych, uspokajających, przeciwbakteryjnych, przeciwgorączkowych i zmniejszających skórne reakcje alergiczne (łagodzenie świądu). Roślina jest szeroko wykorzystywana w medycynie chińskiej. Poleca się ją jako naturalny antybiotyk oraz roślinę dla osób cierpiących na pobudzenie nerwowe.

Surowcem zielarskim berberysu zwyczajnego Berberis vulgaris są owoce, korzenie, kora oraz liście. Owoce stanowią naturalne, bogate źródło witaminy C. Szacunkowa zawartość kwasu askorbinowego wynosi 80 mg na 100 g owoców. Ponadto Fructus berberidis zawiera kwasy organiczne (m.in. kwas jabłkowy, cytrynowy, winowy, bursztynowy), antocyjany i ksantofile (beta-karoten, luteinę) oraz inne grupy flawonoidów, garbniki, sole mineralne. Liście, korzeń oraz kora Berberis vulgaris kryją w sobie związki alkaloidowe oraz garbnikowe. Charakterystyczną substancją dla berberysu zwyczajnego jest alkaloid izochinolinowy – berberyna (około 1,5-2% w liściach i korzeniach berberysu pospolitego). Inne alkaloidy to berbamina, kryptopina, protopina, palmatyna i narkotyna. Poza alkaloidami liście, korzenie i kora berberysu zwyczajnego są bogate w związki flawonoidowe (w tym antocyjany) oraz fenolokwasy. Berberyna jest żółtym, krystalicznym alkaloidem o udowodnionym działaniu bakteriobójczym (m.in. wobec Escherichia Coli, Staphylococcus epidermidis, Neisseria meningitidis, Vibrio cholerae), grzybobójczym i pierwotniakobójczym (np. wobec pełzaka czerwonki Entamoeba histolytica). Nazywana jest roślinnym antybiotykiem – fitoncydem. Wykazuje działanie przeciwutleniające oraz stymulujące układ odpornościowy. Alkaloid izochinolinowy berberyna działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, rozszerzając je, przez co łagodnie obniża ciśnienie tętnicze krwi. Badania zwierząt laboratoryjnych wykazały pozytywny wpływ wodnego ekstraktu z berberysu pospolitego na układ sercowo-naczyniowy, co może mieć znaczenie w leczeniu nadciśnienia oraz tachykardii. Ponadto wykazywał on działanie przeciwpadaczkowe i przeciwdrgawkowe, co przyszłościowo może zostać wykorzystane w terapii zaburzeń neuronalnych (wpływ na napięcie progowe komórek mózgu i móżdżku u szczurów, wydłużenie czasu trwania potencjału czynnościowego neuronów, blokada przepływu jonów potasowych w ostrych izolowanych neuronach piramidowych CA1 hipokampu szczurów). Rozkurczając mięśnie przewodu pokarmowego, berberyna jest efektywna w zaburzeniach trawienia oraz bólach skurczowych żołądka i jelit. Zwiększa wydzielanie żółci, jest pomocna w stanach zapalnych wątroby oraz kamicy żółciowej. Stymuluje wydzielanie soków trawiennych, przez co ma działanie pobudzające apetyt (podanie przed posiłkami) bądź ułatwiające trawienie (po posiłkach). Rozkurcza mięśnie dróg moczowych i ułatwia wymywanie piasku nerkowego. Badania z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych udowodniły działanie przeciwbólowe (antynocyceptywne) i przeciwzapalne berberyny (zmniejszenie obrzęku łapy szczurów). Prowadzone są badania nad właściwościami antynowotworowymi berberyny. In vitro wykazano zdolność hamowania proliferacji komórek nowotworowych przełyku, okrężnicy oraz gruczołu krokowego. Potwierdzono zdolność obniżania aktywności topoizomerazy DNA typu I i II przez berberynę oraz blokowania przez nią kancerogenezy chemicznej w komórkach skóry myszy. Może mieć to potencjalne znaczenie w zapobieganiu i leczeniu czerniaka skóry u ludzi. Substancja może okazać się przydatna w obniżaniu poziomu cukru, cholesterolu i trójglicerydów we krwi, szczególnie u osób obciążonych chorobami metabolicznymi. Badania na grupie szczurów z prawidłowym poziomem glukozy oraz zwierzętach z indukowaną cukrzycą wykazały hipoglikemizujące działanie ekstraktów wodnych z berberysu zwyczajnego oraz ubytek ich masy ciała. Pozostałe alkaloidy berberysu zwyczajnego wykazują działanie antyarytmiczne, obniżające ciśnienie krwi (kryptopina, berbamina), przeciwbólowe (hamowanie cyklooksygenazy COX-2) i przeciwzapalne (narkotyna, palmatyna, protopina). Berbamina zapobiegała migotaniu komór zwierząt poprzez hamowanie przeciążenia jonami sodu i wapnia. Substancje flawonoidowe zawarte w Berberis vulgaris posiadają zdolność do niwelowania wolnych rodników tlenowych (właściwości antyutleniające), dzięki czemu wykazują działanie ochronne na ściany naczyń krwionośnych oraz są substancjami o aktywności przeciwnowotworowej. Luteina zawarta w owocach wykazuje korzystny wpływ na funkcjonowanie narządu wzroku, natomiast występujący w roślinie beta-karoten działa ochronnie na skórę. Ponadto surowe wyciągi z Berberis vulgaris w badaniach na zwierzętach hamowały uwalnianie histaminy (potencjalne zastosowanie w przypadku alergii) i działały antycholinergicznie. Garbniki berberysu zwyczajnego działają przeciwbiegunkowo i ściągająco na skórę oraz błony śluzowe. Garbniki oraz kwasy organiczne zawarte w surowcach rośliny poprzez działanie ściągające i przeciwzapalne służą do przygotowywania płukanek na stany zapalne jamy ustnej i gardła, choroby przyzębia, podrażnione dziąsła, afty.

Surowce berberysa zwyczajnego nie powinny być stosowane przez kobiety ciężarne ze względu na potencjalne działanie poronne. Ze względów bezpieczeństwa nie zaleca się ich kobietom karmiącym oraz dzieciom.

Zwykle stosowane dawkowanie berberyny (alkaloidu występującego w berberysie zwyczajnym) w postaci suplementu diety to 1500 mg substancji w 3 dawkach podzielonych. Cechuje ją słaba wchłanialność z przewodu pokarmowego po podaniu doustnym. Berberyna nie powinna być stosowana długotrwale ze względu na możliwość uszkodzenia wątroby.

Przepisy medycyny ludowej:

Naparu z korzeni bądź kory berberysu zwyczajnego: zalać łyżeczkę surowca szklanką wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez 10 minut. Gotowy napar odcedzić. Dawkowanie: 1-2 razy dziennie szklanka świeżo przygotowanego naparu. Wypity przed posiłkami pobudza apetyt.

Odwar z suszonych owoców berberysu: zalać łyżkę rozdrobnionych suszonych owoców 200 ml wody, gotować całość na małym ogniu pod przykryciem 3 min. Gotowy odwar należy przecedzić (można dosłodzić). Dawkowanie w kuracji wzmacniającej organizm bądź moczopędnie: pół szklanki odwaru z owoców 2 razy dziennie po jedzeniu.

Nalewka z owoców berberysu: owoce zasypać cukrem w proporcji 1:1 i odstawić do puszczenia soku. Naczynie uzupełnić spirytusem (ilość według preferencji).

W jednym z badań wykazano interakcję alkaloidu berberyny z antybiotykiem tetracykliną. Berberyna zmniejszała skuteczność antybiotyku poprzez hamowanie jego wchłaniania z przewodu pokarmowego.

Alkaloid berberyna zawarta w surowcach zielarskich berberysu zwyczajnego może kumulować się w wątrobie oraz mięśniu sercowym. Substancja zwiększa uwalnianie bilirubiny i w wyniku przedawkowania może stać się przyczyną wystąpienia żółtaczki, kamicy żółciowej i żółtaczki jąder podkorowych. Przedawkowanie rośliny może powodować zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty), drgawki, spadek ciśnienia tętniczego krwi, zmniejszenie częstości akcji serca oraz depresję oddechową. Podczas przyjmowania preparatów berberysu zwyczajnego mogą pojawić się reakcje nadwrażliwości skórnej na światło.

Surowce uzyskane z Berberis vulgaris nasilają czynności skurczowe macicy, przez co mogą wywołać poronienie.