Arcydzięgiel litwor na uspokojenie, nerwobóle, zakwasy i trawienie

Arcydzięgiel litwor to cenna roślina wykorzystywana z powodzeniem w medycynie i ziołolecznictwie (głównie korzeń, choć dopuszczalne jest użycie liści i owoców). W Polsce zarejestrowane są preparaty lecznicze zawierające wyciągi i olejki lotne z korzenia Archangelica officinalis oraz rozdrobniony korzeń dzięgla w formie ziół do zaparzania. Na rynku możemy spotkać gotowe syropy, płyny doustne, krople i zioła sypane w formie leku. Wskazaniami do ich stosowania są zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (wzdęcia, niestrawność, uczucie pełności po posiłkach), brak łaknienia, zespół jelita nadwrażliwego, łagodne stany napięcia nerwowego, okresowe trudności w zasypianiu, zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego na tle nerwowym, nerwobóle i powysiłkowe bóle mięśniowe. Jako suplement diety Archangelica officinalis występuje w wygodnej do stosowania postaci kapsułek i tabletek oraz herbatek fix do zaparzania czy płynów doustnych. Suplementy te przeznaczone są do regulacji procesów trawienia, jako wspomagacze kuracji oczyszczających organizm (działanie moczopędne i napotne), jako preparaty usprawniające pracę układu nerwowego, funkcjonowanie naczyń krwionośnych i serca oraz chroniące wątrobę. Ekstrakt z korzenia arcydzięgla litworu możemy znaleźć w kosmetykach przeznaczonych do pielęgnacji skóry twarzy. Wykorzystuje się tu właściwości antybakteryjne i przeciwgrzybicze rośliny oraz jej działanie zwiększające ukrwienie skóry i pobudzające krążenie płynu limfatycznego, wpływające na lepszy koloryt i zwiększoną jędrność skóry, a także regenerujące komórki naskórka w przypadku występujących podrażnień.

W medycynie ludowej arcydzięgiel litwor już w czasach średniowiecznych uważany był za cudowne zioło. Zakonnicy nadali mu miano ziela Ducha Świętego i żuli korzeń w przekonaniu, że taka praktyka zapewni im długowieczność. Tworzono wodę karmelicką z arcydzięglem, którą wypijano na ukojenie nerwów i poprawę trawienia. W ziołolecznictwie roślina jest wykorzystywana zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie. Olejek bądź spirytus z korzenia dzięgla działają przeciwbólowo i odprężająco na mięśnie. Przynoszą ulgę w przypadku bólu reumatycznego czy zakwasów po wysiłku fizycznym. Można je wcierać bezpośrednio w bolące miejsca, a olejek dodatkowo służy do przygotowywania leczniczych kąpieli. Olejek jako środek przeciwbakteryjny przyspiesza gojenie się ran, owrzodzeń i oparzeń. Gotowe preparaty olejkowe można zakupić w sklepach zielarskich. Przygotowanie spirytusu z arcydzięgla wymaga zalania 100 g suszonego korzenia rośliny 0,5 l alkoholu o stężeniu 40-60%. Całość odstawia się na okres minimum dwóch tygodni. Po tym czasie spirytus odcedza się i stosuje do nacierań bądź wewnętrznie w problemach żołądkowo-jelitowych.

Arcydzięgiel litwor zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego oraz pepsyny. Działa usprawniająco na procesy trawienne, a podany przed posiłkami pobudza apetyt. Dodatkowo ma właściwości rozkurczowe, przynosi więc ulgę w stanach skurczowych żołądka, jelit, w razie występowania wzdęć i odbijania. W problemach gastrycznych stosuje się napary z wysuszonego i rozdrobnionego korzenia dzięgla. W celu ich wykonania zalewa się zioło (ok. pół płaskiej łyżeczki) szklanką wrzącej wody i zaparza przez okres 15 minut. Gotowy napar można pić np. przed posiłkami do trzech razy na dobę. Arcydzięgiel jest często łączony z innymi roślinami leczniczymi na trawienie (melisa, mięta, drapacz lekarski, oman, glistnik).

Naparami można przecierać skórę w celach przeciwbakteryjnych (skóra trądzikowa), przy problemach ze świądem (świerzb) i przeciwgrzybiczo w przypadku łupieżu. Dawniej stosowano je do zwalczania wszawicy. Płucze się nimi włosy przetłuszczające się, a także jamę ustną i gardło przy występujących stanach zapalnych. Od lat medycyna ludowa wykorzystuje roślinę do niwelowania plam towarzyszących bielactwu. W połączeniu z ekspozycją na słońce ziele zwiększa wytwarzanie barwnika skóry – melaniny. Oprócz działania na przewód pokarmowy i skórę w ziołolecznictwie wykorzystuje się właściwości uspokajające arcydzięgla litworu. Przynosi ulgę w przypadku nerwic wegetatywnych (bóle brzucha, biegunki, zaparcia na tle nerwowym), w problemach ze snem, przy stanach utrzymującego się napięcia i uczucia niepokoju. Łagodzi migrenowe bóle głowy, napary można wypijać w razie wyczerpania psychicznego oraz fizycznego, a także można przyrządzać uspokajające kąpiele z ich wykorzystaniem. Kolejne zastosowanie naparów z arcydzięgla litworu to wykorzystanie rośliny w celach detoksykacji, we wszelakich kuracjach oczyszczających, w przypadku problemów z infekcjami dróg moczowych, tradycyjnie po zatruciu alkoholem czy nikotyną. Pomocny jest wówczas odwar, który przygotowuje się poprzez powolne gotowanie rozdrobnionego korzenia rośliny na wolnym ogniu. Korzeń Archangelica officinalis działa wykrztuśnie w przypadku zapalenia oskrzeli.

Potoczne nazwy rośliny to litwor, ziele Ducha Świętego, dzięgiel, anielskie ziele, anielski korzeń, angelika, anżelika bądź arcydzięgiel lekarski. Według legendy arcydzięgiel został wskazany ludziom przez archanioła Rafaela (archangelus – archanioł). Nazwa ta nawiązuje także do okazałości rośliny. W rejonach gór roślina służy w celach aromatyzowania alkoholi – nalewek, wermutu, wódki litworówki. Według wierzeń ludowych arcydzięgiel zwiększał siły witalne mężczyzn i był przez nich noszony w lewej kieszeni spodni. Od 2014 roku w Polsce roślina objęta jest częściową ochroną gatunkową.

Arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica, Archangelica officinalis) to roślina lecznicza występująca na terenie Europy i Azji. W Polsce można wyodrębnić dwa podgatunki arcydzięgla, które różnią się nieco wyglądem oraz miejscem występowania. Jest to Angelica archangelica ssp. archangelica (podgatunek typowy) oraz Angelica archangelica ssp. litoralis (podgatunek nadbrzeżny). Podgatunek typowy rośnie w Karpatach oraz Sudetach, najczęściej na obszarach kosówki. Można go znaleźć w zaroślach na brzegu rzek, w wilgotnych miejscach pomiędzy skałami, na łąkach terenów górzystych. Obszarem występowania podgatunku nadbrzeżnego jest Pomorze. Stanowi element flory jezior przybrzeżnych, ujść rzek i terenów wokół zalewów morskich.

Arcydzięgiel litwor jest rośliną okazałą, dorastającą do 2,5-3 metrów wysokości w zależności od podtypu. Posiada grubą łodygę, pustą w środku, która w przekroju ma kształt okrągły. Łodyga w górnej części rośliny tworzy rozgałęzienia. Jej powierzchnia jest naga i nieowłosiona. Kłącze jest krótkie, odchodzą od niego cienkie korzenie o bruzdowanej powierzchni. Korzeń pokrywa kora o brunatnoszarej lub czerwonawobrunatnej barwie. W jego przekroju poprzecznym widoczne są plamy przewodów wydzielniczych. Liście arcydzięgla w pierwszym roku wzrastania tworzą nadziemną rozetę. Charakteryzują się długimi ogonkami i są pierzastodzielne (podwójnie bądź potrójnie pierzaste). Liście wykształcone w późniejszym czasie, znajdujące się w górnej części łodygi, są pojedynczo pierzaste i osiągają mniejszy rozmiar od liści dolnych. Posiadają rozdęte pochwy, którymi obejmują łodygę. Liście dzięgla są ciemnozielone, na brzegach nierówno wcinane. Okres kwitnienia rośliny przypada na okres od maja do lipca. Kwiaty Archangelica officinalis tworzą kuliste baldachy o dużym rozmiarze (20-40-promieniowe). Mają kolor żółty bądź zielony. Pojedynczy kwiat posiada pięciopłatkową koronę, dwuszyjkowy słupek dolny oraz pięć pręcików. Owoce to rozłupki składające się z dwóch niełupek. Mają od 5 do 8 mm długości w zależności od podgatunku. Roślina posiada silny, przyjemny zapach, co od lat jest wykorzystywane do aromatyzowania produktów spożywczych.

Korzeń arcydzięgla litworu Archangelica officinalis zawiera liczne substancje aktywne warunkujące jego skuteczność jako surowca leczniczego i zielarskiego. Są to olejki eteryczne (β-felandren, α-felandren, α- i β-pinen, p-cymen, borneol, sabinen, α-tujen, limonen, linalol, p-cymol, α-terpinen, α-terpinol, karen), furanokumaryny (imperatoryna, ksantotoksol, ksantotoksyna, bergapten, izoimperatoryna, angelicyna, archangelicyna, archangina), hydroksykumaryny (ostol, ostenol, umbeliferon, 4-metyloumbeliferon, umbeliprenina, skopoletyna), substancje garbnikowe, seskwiterpeny (bisabolol, β-bisabolen, β-kariofylen, kwas walerianowy, hydroksypentadekanowy, metylomasłowy, estry kwasu izowalerianowego), związki flawonoidowe (archangelon, 7,4-diprenylonaryngenina), fenolokwasy (kwas chlorogenowy, kwas kawowy), kwasy alifatyczne (jabłkowy, angelikowy, palmitynowy), fitosterole (np. beta-sitosterol i jego estry), laktony (np. pentadekanolid, tridekanolid), żywice, sole mineralne i witaminy.

Substancje zawarte w korzeniu arcydzięgla warunkują jego działanie uspokajające i ułatwiające zasypianie. Najprawdopodobniej za ten efekt odpowiada w największym stopniu angelicyna oraz kwas walerianowy. Surowiec zmniejsza napięcie nerwowe, przynosi ulgę w stanach wyczerpania psychicznego i fizycznego, łagodzi objawy nerwicy wegetatywnej. Dla angelicyny i imperatoryny wykazano silne działanie blokujące kanały wapniowe (wpływ tonujący na układ krążenia i serce). Badania na zwierzętach laboratoryjnych wykazały działanie przeciwdepresyjne i przeciwlękowe ekstraktów z Archangelicae radix (testy labiryntu i wymuszonego pływania na szczurach). W badaniach in vitro prowadzonych z wykorzystaniem wodno-alkoholowych wyciągów z korzenia rośliny udowodniono jej działanie spazmolityczne na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, przewodu pokarmowego oraz oskrzeli. Uzasadnia to tradycyjne stosowanie arcydzięgla litworu w nieżytach dróg oddechowych z towarzyszącym kaszlem oraz wykorzystanie rośliny w przypadku stanów skurczowych żołądka i jelit, wzdęć i odbijania. Badania in vivo na zwierzętach wykazały ochronne działanie korzenia arcydzięgla na wątrobę myszy. Arcydzięgiel litwor hamował wytwarzanie aldehydu malonowego powstającego na skutek działania wolnych rodników tlenowych tworzonych pod wpływem ksenobiotyków (np. etanolu). Surowiec zmniejszał procesy peroksydacji lipidowej i działał hepatoochronnie. Alkoholowe ekstrakty z korzenia arcydzięgla wypierały nikotynę z miejsc jej wiązania do receptorów nikotynowych w sposób zależny od ich stężenia. Arcydzięgiel litwor wykazuje działanie przeciwwrzodowe i cytoochronne na komórki błony śluzowej żołądka (badania na szczurach z użyciem indometacyny). Ekstrakty z Archangelicae radix powodowały zwiększone wydzielanie mucyny, pobudzenie uwalniania prostaglandyny E2 i spadek ilości leukotrienów. Zawartość furanokumaryn w korzeniu litworu warunkuje fotodynamiczne działanie rośliny i jej wpływ na repigmentację skóry w połączeniu z promieniowaniem ultrafioletowym. Ma to znaczenie w przypadku leczenia bielactwa oraz łuszczycy. Dla terpenów zawartych w surowcu udowodniono słabe działanie przeciwdrgawkowe (drgawki indukowane substancjami chemicznymi bądź elektrycznie). Ma to potencjalne znaczenie w hamowaniu napadów padaczkowych.

Olejek eteryczny Archangelica officinalis działa bakteriobójczo i grzybobójczo. Hamuje rozwój bakterii Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecalis, Eubacterium limosum, Peptostreptococcus anaerobius oraz drożdżaków Candida albicans. Badania in vitro na myszach wykazały antyproliferacyjne działanie ekstraktów z liści arcydzięgla litworu na komórki nowotworowe raka piersi u myszy. Podobne badania przeprowadzono z wykorzystaniem olejków eterycznych wyizolowanych z owoców Archangelica officinalis. Udowodniono ich skuteczność wobec ludzkich komórek raka trzustki PANC-1 oraz mysich komórek nowotworowych raka piersi. Wodne i alkoholowe ekstrakty z Archangelicae radix działały antymutagennie na mysie komórki szpiku kostnego. Dla imperatoryny i ksantotoksyny korzenia arcydzięgla litworu wykazano działanie hamujące na enzym acetylocholinoesterazę, co może mieć w przyszłości znaczenie w leczeniu postępujących chorób neurodegradacyjnych, m.in. choroby Alzheimera.

W Polsce zarejestrowany jest lek w postaci ziół do zaparzania, stanowiący rozdrobniony i wysuszony korzeń arcydzięgla litworu Archangelica officinalis. Zwykle stosowana dawka to 3-krotne spożycie naparu przed posiłkami ( w celu poprawy apetytu) bądź po posiłkach (w celu stymulacji procesów trawiennych). Napar sporządza się poprzez zalanie 1,5 grama ziół (pół płaskiej łyżeczki) szklanką wrzącej wody i zaparzenie całości pod przykryciem przez okres min. 15 minut. Po tym czasie gotowy napar należy odstawić na 10 minut i odcedzić. Zaleca się stosowanie naparu przez okres 3 dni, a w przypadku braku poprawy – zmianę sposobu leczenia. Korzeń litworu w postaci naparu leczniczego jest wskazany dla osób dorosłych i młodzieży powyżej 12. roku życia. Ze względów bezpieczeństwa nie należy go stosować w okresie ciąży i karmienia piersią (brak badań w zakresie bezpieczeństwa).

W celach uspokajających stosuje się lecznicze złożone preparaty doustne zawierające arcydzięgiel litwor w formie kropli, syropów, płynów. Są przeznaczone do leczenia krótkoterminowego (zwykle 7 dni), później wskazana jest konsultacja lekarska. Zwykle dawkuje się je 1-3 razy na dobę. W przypadku problemów z zasypianiem leki należy zażyć 30-60 minut przed udaniem się na spoczynek. Ze względu na zawartość alkoholu w doustnych preparatach uspokajających i poprawiających trawienie są one niewskazane dla dzieci poniżej 12. roku życia. W szczególnych przypadkach można je stosować po konsultacji z lekarzem pediatrą od 6. roku życia.

Gotowy płyn leczniczy zawierający wyciąg z korzenia arcydzięgla litworu można stosować zewnętrznie do nacierań, kilka razy w ciągu dnia w przypadku występujących nerwobóli i stanów zapalnych stawów.

Przykładowe przepisy medycyny ludowej:

Odwar z korzenia litworu o działaniu detoksykującym, stosowany podczas kuracji oczyszczających i wzmacniających organizm: 1 łyżeczkę rozdrobnionego korzenia należy zalać połową szklanki letniej wody. Całość gotujemy przez 15 minut na wolnym ogniu i przecedzamy. Tradycyjnie stosujemy w ilości 1/3 szklanki odwaru po posiłkach. 

Odwar po zatruciach alkoholowych i nikotynowych: 5 łyżek wysuszonego surowca zalewamy 2 szklankami wody. Całość gotujemy przez 20 minut i odcedzamy. Uzupełniamy do objętości dwóch szklanek i pijemy całość w dawkach podzielonych przez cały dzień.

Napar uspokajający, stosowany w nerwicach wegetatywnych: 1 łyżka mieszanki ziołowej (zioło melisy, liście mięty, korzeń arcydzięgla) zalana szklanką gorącej wody. Całość parzymy przez okres 15 minut. Ciepły napar pijemy w ilości 2-3 filiżanek dziennie.

Napar z 200 g korzenia litworu należy wlać do wanny z ciepłą wodą w celu otrzymania kąpieli relaksacyjnej na mięśnie.

Nalewka litworówka: 100 g suszonego korzenia arcydzięgla litworu zalewa się 0,5 l alkoholu o stężeniu 40-60%. Całość odstawia się na okres minimum dwóch tygodni. Dawkowanie w przypadku zaburzeń trawienia to 2-3 razy dziennie po 30 kropli nalewki podanej na łyżeczce cukru.

Arcydzięgiel litwor nasila działanie preparatów nasennych i uspokajających (zioła, leki). Wykazuje synergizm działania z innymi roślinami leczniczymi usprawniającymi procesy trawienne (np. rumianek, mięta, melisa).

Arcydzięgiel litwor może spowodować reakcje nadwrażliwości skórnej po kontakcie z promieniowaniem UV. Nadwrażliwość na słońce objawia się zaczerwienieniem i świądem skóry, mogą pojawić się pęcherze surowicze i zmiany pigmentacyjne na skórze. Przedawkowanie surowca podnosi ryzyko wystąpienia działania genotoksycznego i rakotwórczego.

Przyjmowanie zbyt dużych dawek korzenia arcydzięgla litworu może skutkować objawami ze strony przewodu pokarmowego (brak apetytu, nudności, wymioty, bóle brzucha), ogólnym osłabieniem i zawrotami głowy.

Jako źródło potencjalnych alergenów Archangelica officinalis może stać się przyczyną wystąpienia reakcji alergicznych (zaczerwienienie skóry, świąd, wysypka, stan zapalny błon śluzowych nosa, katar sienny, zapalenie spojówek, duszności, kaszel).