Dziurawiec zwyczajny – kiedy i jak stosować

Dziurawiec zwyczajny (łac. Hypericum perforatum, ang. St. John's Wort) to roślina ruderalna z rodziny dziurawcowatych (Hypericaceae), rosnąca nawet na ubogich glebach i nieużytkach. Wywodzi się z Europy, ale występuje powszechnie na terenie Azji, Ameryki Północnej, Australii oraz w północnej części kontynentu afrykańskiego. Najczęściej roślinę można spotkać w silnie nasłonecznionych miejscach, jak np. łąki, pola i widne lasy mieszane bądź liściaste. Dziurawiec posiada prosto wzniesioną łodygę dorastającą do około 60 cm. Na łodydze przeciwlegle umiejscowione są liście o kształcie eliptycznym z przeświecającymi punktami widocznymi pod światło, które w rzeczywistości są zbiornikami olejków eterycznych (pochodzenie nazwy dziurawiec). Wzdłuż brzegów liści występują czarne gruczoły. Dziurawiec zwyczajny posiada złocistożółte kwiaty o cytrynowym zapachu i szerokości 1-2 cm, które zebrane są w baldachogrona i pojawiają się od lata do wczesnej jesieni. Kwiaty dziurawca roztarte w dłoniach wydzielają czerwony sok.

Wyciągi wodne z dziurawca działają spazmolitycznie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Z tego powodu przynoszą ulgę w bólach brzucha i niestrawności, wspomagają prawidłową pracę wątroby oraz woreczka żółciowego. Na rynku dostępne są preparaty z dziurawcem zwyczajnym ułatwiające trawienie w postaci herbat oraz płynów doustnych. Roślina rozkurcza mięśnie gładkie dróg moczowych, wspierając pracę wydalniczą nerek. Jest pomocna w przypadku problemów z kamieniami nerkowymi oraz w łagodnych infekcjach dróg moczowych. Stanowi składnik leków na łagodny przerost gruczołu krokowego. Wyciągi alkoholowe dziurawca w postaci nalewki bądź tabletek są stosowane w okresowym wyczerpaniu psychicznym i łagodnych zaburzeniach depresyjnych u osób dorosłych. Zewnętrznie wykorzystywane jest przeciwzapalne, kojące i dezynfekujące działanie dziurawca zwyczajnego. Stanowi on składnik maści przeciwbólowych na stawy oraz kropli stosowanych do przewodu słuchowego na występujące stany zapalne i infekcje. Na rynku dostępny jest olej z ziela dziurawca, który ze względu na zawartość substancji czynnych o działaniu antybakteryjnym wykorzystuje się do ułatwienia gojenia drobnych otarć naskórka i oparzeń. Dziurawiec zwyczajny można spotkać w maściach na hemoroidy, ponieważ dezynfekuje i znieczula bolące guzki krwawnicze.

Lecznicze właściwości dziurawca zwyczajnego Hypericum perforatum były znane już w czasach starożytnych. Pierwsze wzmianki o roślinie można znaleźć w dziełach słynnych twórców i lekarzy: Hipokratesa, Teofrasta, Dioskuridesa, Pliniusza oraz Galena. Ziele dziurawca uważane było za mistyczne, posiadające moc odganiania duchów i demonów (hyper – nad, ponad; eikon – zjawa, duch). Starożytni uważali dziurawiec za remedium na ukąszenia węży oraz jako lek na robaki jelitowe. Zioło stosowano do okładów na trudno gojące się rany (otarcia, skaleczenia, drobne oparzenia) oraz w chorobach kobiecych przy zaburzeniach krwawienia miesiączkowego. W czasach średniowiecza Paracelsus polecał zioło na problemy z melancholią bądź nadmiernym pobudzeniem. Wierzono, że w miejsca, które porasta ziele dziurawca, nie trafi piorun, a charakterystyczne punkciki widoczne na liściach dziurawca pochodzą z pokłucia rośliny diabelskimi widłami. Dziurawca święcono w bukietach przynoszonych do kościoła w święto Matki Boskiej Zielnej, a kobiety wplatały go w wianki ubierane podczas procesji Bożego Ciała. Zioło stosowano do wyrobu olejów, którymi okładano rany na skórze oraz leczono guzki krwawnicze odbytu. Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum nazywany bywa zielem świętojańskim lub zielem św. Jana ze względu na okres kwitnienia przypadający w czerwcu. Inne nazwy rośliny to przestrzelon, ziele krzyżowe, dzwonki oraz krewka Matki boskiej (odniesienie do czerwonego soku wypływającego z kwiatów rośliny po roztarciu).

Ziele dziurawca zwyczajnego jest bogate w związki aktywne biologicznie. Są to flawonoidy, olejki eteryczne, garbniki, związki żywicowe oraz substancje charakterystyczne dla rodzaju Hypericum (naftodiantrony i pochodne floroglucyny). W surowcach roślinnych dziurawca znajdują się naftodiatrony, takie jak hyperycyna, pseudohyperycyna, cyklopseudohyperycyna, protohyperycyna i protopseudohyperycyna. Całkowita zawartość czerwonego barwnika hyperycyny mieści się w przedziale 0,05-0,15% i jest zależna od warunków wzrastania rośliny. Dziurawiec zwyczajny zawiera substancje z grupy pochodnych floroglucyny, tj. hyperforynę, adhyperforynę i furohyperforynę. Związki flawonoidowe Hypericum perforatum to flawonole, flawony, pochodne kwercetyny i biflawonoidy (kemferol, kwercetyna, kwercytryna, rutyna, luteolina, amentoflawon). Pozostałe grupy związków chemicznych, które można wyodrębnić w zielu dziurawca, stanowią olejki lotne (głównie 2-metylooktan), kwasy fenolowe, ksantony i proantocyjanidyny. Wyciągi alkoholowe z dziurawca zwyczajnego działają przeciwdepresyjnie dzięki zawartości naftodiantronów, pochodnych floroglucynowych, flawonoidów i proantocyjanidów. Wyciągi wodne są skuteczne w dolegliwościach przewodu pokarmowego ze względu na moc rozkurczową i ściągającą (garbniki, fenolokwasy, flawonoidy).

Mechanizm przeciwdepresyjnego działania dziurawca nie został do końca poznany. Najprawdopodobniej znaczenie ma zmniejszenie poziomu wydzielania kortyzolu przez gruczoły nadnerczowe na skutek zahamowanej aktywności hormonu podwzgórzowego kortykoliberyny (CRH). Główną rolę odgrywają tu hyperycyna oraz hyperforyna, które blokują wytwarzanie cytokin prozapalnych – interleukin IL-6 i IL-1b – dzięki czemu w ostateczności zahamowane zostaje uwalnianie hormonu CRH. Hyperycyna i hyperforyna hamują wychwyt zwrotny neuroprzekaźników (serotoniny, noradrenaliny i dopaminy), przez co zwiększają ich stężenie w szczelinie synaptycznej układu nerwowego. Opisywane związki wpływają na rozmieszczenie i aktywność receptorów serotoninowych, GABA oraz Beta. Flawonoidy zawarte w zielu dziurawca hamują rozkład monoaminooksydazy, ale jest to działanie drugorzędne, jeżeli chodzi o właściwości przeciwdepresyjne rośliny.

Ziele dziurawca wykazuje działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Udowodniono skuteczność wyciągów hyperycyny wobec wirusów otoczkowych oraz bakterii Gram (+), np. hamowanie szczepów MRSA gronkowca złocistego Staphylococcus aureus. Wiadomo, że znaczenie w procesie gojenia ran ma zwiększona produkcja kolagenu oraz aktywacja fibroblastów, którą wykazały badania na zwierzętach. Obecnie prowadzone są badania wpływu hyperycyny na aktywność wirusa HIV u osób cierpiących na zespół niedoboru odporności AIDS. Kolejny kierunek badań obejmuje ocenę właściwości przeciwnowotworowych hyperycyny. Substancja w warunkach in vitro indukowała apoptozę komórek nowotworowych, hamując wzrost guza. Ponadto jako środek fotouczulający hyperycyna jest źródłem wolnych rodników powstających pod wpływem promieni UV. Planowane jest wykorzystanie tych właściwości w terapiach fotodynamicznych (naświetlania). Ekstrakty z dziurawca zwyczajnego są badane pod kątem redukcji objawów odstawiennych u osób uzależnionych od opiatów.

Preparaty dziurawca zwyczajnego Hypericum perforatum do zaparzania należy wypijać bezpośrednio po przygotowaniu. Dawkowanie preparatu w tabletkach jest uzależnione od ilości wyciągu ziołowego i wynosi od 1 do 4 tabletek na dobę. Pierwsze efekty działania przeciwdepresyjnego pojawiają się w ciągu 10-14 dni od rozpoczęcia kuracji. Brak skuteczności leczenia trwającego 4-6 tygodni wymaga konsultacji lekarskiej. Ze względu na brak odpowiednich badań nie zaleca się stosowania dziurawca u osób poniżej 12 roku życia, kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Dziurawiec zwyczajny wykazuje liczne interakcje z substancjami leczniczymi. Hyperycyna indukuje enzymy mikrosomalne cytochromu CYP3A4, CYP1A2, 2C9, 2C19, 2D6 i 3A4, 3A2, 3E. Prowadzi to do zmniejszenia skuteczności terapii lekami metabolizowanymi przez te enzymy na skutek przyspieszonego metabolizmu tych preparatów. Są to m.in. leki immunosupresyjne (cyklosporyna, takrolimus), leki przeciwzakrzepowe (warfaryna, acenokumarol), doustne leki antykoncepcyjne, leki przeciwnowotworowe, leki antyretrowirusowe (indynawir, acyklowir), leki przeciwcukrzycowe, digoksyna czy środki znieczulające i rozluźniające mięśnie. Należy rozważyć odstawienie preparatów dziurawca przed planowanymi zabiegami chirurgicznymi. Dziurawiec może osłabić działanie doustnych leków antykoncepcyjnych, stąd wskazane jest użycie dodatkowych środków zapobiegających ciąży. Dodatkowo w trakcie cyklu miesięcznego mogą pojawić się plamienia bądź krwawienia z dróg rodnych. Ekstrakty ziołowe z dziurawca pobudzają glikoproteinę P, która stanowi rodzaj transportera w błonach komórkowych. Skutkuje to zmniejszeniem przyswajania leków wchłanianych do organizmu przy udziale tej glikoproteiny. Nie należy łączyć preparatów z dziurawca z lekami przeciwdepresyjnymi. Wspólna terapia z selektywnymi inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny SSRI oraz trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi TLPD może prowadzić do rozwoju zespołu serotoninowego. Objawami są: gwałtowny wzrost temperatury ciała, wysokie ciśnienie tętnicze, przyspieszone bicie serca, poty, sztywność i drżenia mięśniowe, uczucie niepokoju, omamy.

Dziurawiec może wywoływać reakcje fotouczuleniowe (oparzenia, wysypka, rumień). Na to działanie niepożądane są narażone przede wszystkim osoby z jasną karnacją wystawione na działanie silnego promieniowania słonecznego. Podczas przyjmowania preparatów z dziurawcem nie należy korzystać z solarium. Pozostałe skutki uboczne preparatów dziurawca to skórne reakcje alergiczne (obrzęk, pieczenie skóry, świąd), dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, uczucie niepokoju i dezorientacji, zmęczenie, bóle i zawroty głowy, suchość błony śluzowej jamy ustnej. Przyjęcie zbyt dużych dawek dziurawca może wywołać uczucie splątania oraz drgawki. Po przedawkowaniu surowca należy szczególnie chronić skórę przed promieniowaniem słonecznym przez okres 7 do 14 dni (filtry słoneczne).