Atenolol, Atenololum - Zastosowanie, działanie, opis

Atenolol należy do leków z grupy β-adrenolityków. Poprzez preferencyjną blokadę receptorów β1 lek zmniejsza częstotliwość skurczów mięśnia sercowego (chronotropizm ujemny) jak i siłę skurczu serca (inotropizm ujemny), przez co obniża ciśnienie tętnicze. Dzięki tym właściwościom atenolol znajduje zastosowanie w leczeniu nadciśnienia tętniczego, dławicy piersiowej, zaburzeniach rytmu serca przebiegających z częstoskurczem oraz we wczesnej interwencji podczas ostrej fazy zawału mięśnia sercowego.

Dawkę atenololu powinno dobierać się indywidualnie, w zależności od stanu pacjenta, jego wieku, masy ciała oraz wyjściowych wartości ciśnienia tętniczego i tętna. Leczenie należy rozpoczynać od najmniejszych dawek.

Przy stosowaniu leku w nadciśnieniu tętniczym maksymalna dawka to 100 mg na dobę, a działanie terapeutyczne osiągane jest po 1 - 2 tygodniach stosowania. W tym wskazaniu lek może być stosowany w monoterapii, bądź w skojarzeniu z innymi lekami hipotensyjnymi.

Przy dławicy piersiowej dawka maksymalna to 100 mg na dobę. U tych pacjentów nie należy odstawiać leku nagle, gdyż może to spowodować nasilenie bólów dławicowych, a także wystąpienie świeżego zawału serca.

W zaburzeniach czynności rytmu serca wraz z szybką czynnością serca leczenie atenololem zaczynamy w postaci infuzji, która podawana jest bardzo wolno, aż do uzyskania dawki 10 mg. Jeżeli dalsze leczenie jest konieczne, kolejne infuzje można powtarzać co 12 h. W momencie uzyskania kontroli zaburzeń serca, konieczne jest kontynuowanie leczenia atenololem w postaci doustnej, maksymalnie 100 mg na dobę. 

W leczeniu zawału mięśnia sercowego stosuje się atenolol w postaci dożylnej do 10 mg w ciągu 12 h od wystąpienia bólu w klatce piersiowej. Leczenie kontynuowane jest w postaci doustnej, do maksymalnej dawki 100 mg na dobę. W momencie wystąpienia działań niepożądanych lek należy odstawić. 

U pacjentów z niewydolnością nerek dawka atenololu uzależniona jest od klirensu kreatyniny i wynosi 50 mg na dobę, 25 mg na dobę, bądź 50 mg co drugi dzień. Pacjenci dializowani powinni otrzymywać lek w dawce 50 mg na dobę  po dializie. Podanie leku powinno odbywać się w warunkach szpitalnych ze względu na możliwość znacznego obniżenia ciśnienia tętniczego. 

Atenololu nie stosuje się u dzieci, ze względu na brak doświadczenia w tej grupie wiekowej.

Przeciwwskazaniem do stosowania atenololu jest nadwrażliwość na lek, a także wstrząs kardiogenny, zespół chorego węzła zatokowego, blok przedsionkowo-komorowy II lub III stopnia oraz istotny klinicznie rzadkoskurcz (<45 uderzeń na minutę). Leku nie można również stosować u pacjentów z niewyrównaną niewydolnością serca, kwasicą metaboliczną, niedociśnieniem tętniczym, nieleczonym guzem chromochłonnym nadnerczy oraz w przypadku ciężkich zaburzeń obwodowego krążenia tętniczego.

Atenololu nie należy odstawiać nagle, gdyż może to spowodować gwałtowne podwyższenie ciśnienia tętniczego, nasilenie objawów dławicy piersiowej, bądź też zaburzenia rytmu serca. Dawkę leku należy zmniejszać stopniowo w czasie od 7 do 14 dni. Dodatkowo pacjenci z chorobą niedokrwienną serca powinni być w tym czasie obserwowani.

W czasie 24h od planowanego zabiegu chirurgicznego należy rozważyć konieczność odstawienia atenololu, rozpatrując indywidualnie korzyści i ryzyko u pacjenta. W razie konieczności kontynuowania leczenia atenololem, należy zastosować leki anestezjologiczne o niewielkim działaniu inotropowym ujemnym (zmniejszające siłę skurczu mięśnia sercowego), aby obniżyć ryzyko wystąpienia działania kardiodepresyjnego. Podanie dożylne atropiny może zmniejszyć reakcję ze strony nerwu błędnego. 

Atenolol można stosować ostrożnie u pacjentów z wyrównaną niewydolnością serca czy blokiem serca I stopnia

Szczególną ostrożność należy zachować podczas stosowania atenololu u pacjentów z dławicą piersiową Prinzmetala, ponieważ lek może zwiększyć częstość oraz czas trwania napadów dławicy piersiowej.

Równoczesne stosowanie atenololu i leków przeciwcukrzycowych może powodować nasilone działanie tych drugich, a także maskowanie objawów hipoglikemii np. tachykardii. Konieczna jest kontrola poziomu glukozy, zwłaszcza w cukrzycy chwiejnej.

Stosowanie atenololu może nasilać objawy łuszczycy.

Podczas leczenia atenololem mogą być maskowane objawy nadczynności tarczycy.

Rzadko może dojść do zwolnienia akcji serca, w takim przypadku należy bezwzględnie zmniejszyć dawkę atenololu.

Lek może nasilać wrażliwość pacjentów na alergen i zwiększać reakcję anafilaktyczną, zwłaszcza u pacjentów z incydentami alergicznymi w wywiadzie. Pacjenci tacy mogą nie reagować na zwykle stosowaną dawkę adrenaliny.

Ostrożnie należy także stosować atenolol u pacjentów z niewydolnością nerek, a dawkę leku należy ustalić na podstawie wartości klirensu kreatyniny.

Szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów w podeszłym wieku, leczenie powinno rozpoczynać się od najmniejszych dawek leku.

Atenololu nie powinno się stosować u pacjentów z odwracalną obturacją dróg oddechowych. W sytuacjach kiedy jest to bezwzględnie konieczne, należy zachować szczególną ostrożność.

U pacjentów z astmą oskrzelową może dojść do zwiększenia oporów oddechowych, dlatego u tych osób należy włączyć do terapii salbutamol, bądź izoprenalinę w celu zmniejszenia objawów rozszerzenia oskrzeli.

U pacjentów z guzem chromochłonnym należy zastosować lek α-adrenolityczny przed leczeniem atenololem.

Przeciwwskazaniem do stosowania atenololu jest dożylne podawanie antagonistów kanału wapniowego (np. werapamilu, diltiazemu), bądź innych leków antyarytmicznych.

ryzyko ciężkiego niedociśnienie, bradykardii i niewydolności serca

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Diltiazem (Diltiazem)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na mięsień sercowy
Werapamil (Verapamil)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na mięsień sercowy

nasilenie hamującego działania glikozydów naparstnicy na układ bodźcoprzewodzący serca

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Digoksyna (Digoxin)	glikozydy nasercowe
Metylodigoksyna (Metildigoxin)	glikozydy nasercowe

nasilenie działania kardiodepresyjnego nicergoliny

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Nicergolina (Nicergoline)	antagoniści receptorów alfa-1 adrenergicznych

ryzyko rzadkoskurczu i nadmiernego spadku ciśnienia tętniczego

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Guanfacyna (Guanfacine)	agoniści receptorów alfa-2 adrenergicznych
Klonidyna (Clonidine)	agoniści receptora imidazolowego
Metyldopa (Methyldopa)	agoniści receptorów alfa-2 adrenergicznych
Moksonidyna (Moxonidine)	agoniści receptora imidazolowego
Rylmenidyna (Rilmenidine)	agoniści receptora imidazolowego
Rezerpina (Reserpine)	antagoniści receptorów alfa-1 adrenergicznych

nasilone działanie hipotensyjne, zwiększone ryzyko niedociśnienia

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Amitryptylina (Amitriptyline)	TLPD - trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne
Baklofen (Baclofen)	leki zwiotczające mięśnie o działaniu ośrodkowym o zróżnicowanym mechanizmie działania
Chlorpromazyna (Chlorpromazine)	neuroleptyki klasyczne - pochodne fenotiazyny
Doksepina (Doxepin)	TLPD - trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne
Klomipramina (Clomipramine)	TLPD - trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne
Lewomepromazyna (Levomepromazine)	neuroleptyki klasyczne - pochodne fenotiazyny
Nitrogliceryna (Nitroglycerin)	nitraty
Perazyna (Perazine)	neuroleptyki klasyczne - pochodne fenotiazyny
Prochlorperazyna (Prochlorperazine)	neuroleptyki klasyczne - pochodne fenotiazyny
Promazyna (Promazine)	neuroleptyki klasyczne - pochodne fenotiazyny
Tetraazotan pentaerytrytolu (Pentaerythritol tetranitrate)	nitraty
Tietyloperazyna (Thiethylperazine)	neuroleptyki klasyczne - pochodne fenotiazyny

zwiększone ryzyko bradykardii

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Amlodypina (Amlodipine)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na naczynia krwionośne
Felodypina (Felodipine)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na naczynia krwionośne
Isradypina (Isradypine)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na naczynia krwionośne
Lerkanidypina (Lercanidipine)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na naczynia krwionośne
Nimodypina (Nimodipine)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na naczynia krwionośne

zwiększenie działania hipotensyjnego lacydypiny

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Lacydypina (Lacidipine)	leki blokujące kanały wapniowe - działające na naczynia krwionośne

ryzyko przełomu nadciśnieniowego przy odstawieniu klonidyny i jednoczesnym stosowaniu atenololu; w przypadku stosowaniu tych dwóch leków jednocześnie zawsze najpierw stopniowo odstawiać atenolol, a dopiero po kilkunastu dniach od zakończenia stosowania atenololu można odstawić klonidynę; jeżeli klonidyna ma być zastąpiona innym lekiem blokującym receptory beta, terapię nowym lekiem można rozpocząć dopiero po kilkunastu dniach od odstawienia klonidyny

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Klonidyna (Clonidine)	agoniści receptora imidazolowego

ryzyko osłabienia działania terapeutycznego obu leków

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Adrenalina (Adrenaline)	leki wpływające na receptory adrenergiczne i dopaminergiczne
Dobutamina (Dobutamine)	leki wpływające na receptory adrenergiczne i dopaminergiczne
Dopamina (Dopamine)	agoniści receptorów dopaminowych
Etylefryna (Etilefrine)	inne substancje pobudzające układ sercowo-naczyniowy
Fenoterol (Fenoterol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych
Fenylefryna (Phenylephrine)	agoniści receptorów alfa-1 adrenergicznych
Formoterol (Formoterol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych
Indakaterol (Indacaterol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych
Midodryna (Midodrine)	agoniści receptorów alfa-1 adrenergicznych
Nafazolina (Naphazoline)	nieselektywni agoniści receptorów alfa- adrenergicznych
Noradrenalina (Noradrenaline, norepinephrine)	leki wpływające na receptory adrenergiczne i dopaminergiczne
Oksylometazolina (Oxymetazoline)	nieselektywni agoniści receptorów alfa- adrenergicznych
Olodaterol (Olodaterol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych
Pseudoefedryna (Pseudoephedrine)	agoniści receptorów alfa- i beta-adrenergicznych
Salbutamol (Salbutamol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych
Salmeterol (Salmeterol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych
Efedryna (Ephedrine)	agoniści receptorów alfa- i beta-adrenergicznych
Wilanterol (Vilanterol)	agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych

zwiększone ryzyko bradykardii

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Ksylometazolina (Xylometazoline)	nieselektywni agoniści receptorów alfa- adrenergicznych

zmniejszenie działania hipotensyjnego atenololu

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Desfluran (Desflurane)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - chlorowcowane węglowodory
Izofluran (Isoflurane)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - chlorowcowane węglowodory
Podtlenku azotu (Nitrous oxide)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - INNE
Propofol (Propofol)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - INNE
Sewofluran (Sevoflurane)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - chlorowcowane węglowodory

zmniejszenie działania znieczulającego etomidatu

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Etomidat (Etomidate)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - INNE

zwiększone ryzyko bradykardii

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Ketamina (Ketamine)	substancje do znieczulenia ogólnego, anestetyki - INNE

zmniejszenie stężenia glukozy we krwi i maskowanie objawów hipoglikemii, np. tachykardii

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Akarboza (Acarbose)	doustne leki przeciwcukrzycowe - inhibitory alfa-glukozydazy
Alogliptyna (Alogliptin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - INNE
Dapagliflozyna (Dapagliflozin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - inhibitory transportera sodowo-glukozowego2 - SGLT2
Empagliflozyna (Empagliflozin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - inhibitory transportera sodowo-glukozowego2 - SGLT2
Gliklazyd (Gliclazide)	doustne leki przeciwcukrzycowe - pochodne sulfonylomocznika
Glimepiryd (Glimepiride)	doustne leki przeciwcukrzycowe - pochodne sulfonylomocznika
Glipizyd (Glipizide)	doustne leki przeciwcukrzycowe - pochodne sulfonylomocznika
Insulina Aspart (Insulin aspart)	insuliny
Insulina Degludec (Insulin degludec)	insuliny
Insulina Detemir (Insulin detemir)	insuliny
Insulina Glargine (Insulin glargine)	insuliny
Insulina Glulizynowa (Insulin glulisine)	insuliny
Insulina Izofanowa (Insulin isophane)	insuliny
Insulina Lispro (Insulin lispro)	insuliny
Insulina Neutralna (Insulin human)	insuliny
Kanagliflozyna (Canagliflozin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - inhibitory transportera sodowo-glukozowego2 - SGLT2
Linagliptyna (Linagliptin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - gliptyny - inhibitor peptydazy dipeptydylowej IV (DPP-4)
Liraglutyd (Liraglutide)	analogi glukagonopodobnego peptydu-1 GLP-1
Pioglitazon (Pioglitazone)	doustne leki przeciwcukrzycowe - INNE
Saksagliptyna (Saxagliptin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - gliptyny - inhibitor peptydazy dipeptydylowej IV (DPP-4)
Sitagliptyna (Sitagliptin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - gliptyny - inhibitor peptydazy dipeptydylowej IV (DPP-4)
Wildagliptyna (Vildagliptin)	doustne leki przeciwcukrzycowe - gliptyny - inhibitor peptydazy dipeptydylowej IV (DPP-4)

zwiększenie działania hipotensyjnego atenololu

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Ibuprofen (Ibuprofen)	NLPZ hamujące nieswoiście COX-1 i COX-2 oraz paracetamol
Indometacyna (Indomethacin)	NLPZ hamujące nieswoiście COX-1 i COX-2 oraz paracetamol

zwiększenie działania hipotensyjnego atenololu

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Moklobemid (Moclobemide)	IMAO - inhibitory monoaminooksydazy
Rasagilina (Rasagiline)	IMAO - inhibitory monoaminooksydazy
Selegilina (Selegiline)	IMAO - inhibitory monoaminooksydazy

ryzyko niedociśnienia ortostatycznego przy podaniu pierwszej dawki doksazosyny

Substancja czynna:	Grupa farmakoterapeutyczna:
Doksazosyna (Doxazosin)	antagoniści receptorów alfa-1 adrenergicznych

Podczas stosowania atenololu występuje niewielkie prawdopodobieństwo, aby wywierał on wpływ na zdolność prowadzenia pojazdów, czy też obsługę maszyn, które pozostają w ruchu. U kierowców należy jednak szczególnie zwrócić uwagę w początkowym okresie leczenia atenololem, gdyż mogą pojawić się zawroty głowy, a także uczucie zmęczenia.

Należy zachować szczególną ostrożność u kobiet w ciąży podczas stosowania atenololu. Lek przenika przez barierę łożyskową, czego następstwem jest jego obecność we krwi pępowinowej. Dotychczas nie były przeprowadzane badania oceniające stosowanie atenololu w pierwszym trymestrze ciąży, dlatego nie można wykluczyć jego działania teratogennego. Natomiast kiedy stosowano go pod ścisłym nadzorem u kobiet w trzecim trymestrze ciąży, zwłaszcza w leczeniu łagodnego i umiarkowanego nadciśnienia tętniczego, zaobserwowano, że powodował on opóźnienie wzrostu płodu. Stosowanie beta-adrenolityków może zmniejszyć przepływ krwi przez łożysko, co może być powodem przedwczesnego porodu, a także zgonu płodu. Dlatego przy ewentualnym włączaniu atenololu do farmakoterapii u kobiet ciężarnych należy rozważyć korzyści wynikającą z jego stosowania do możliwego ryzyka niekorzystnego działania na płód.

Atenolol przenika do mleka kobiecego, dlatego należy zachować szczególną ostrożność podczas jego stosowania. Występuje znaczna kumulacja atenololu w pokarmie kobiecym,  co może być powodem wystąpienia u noworodków bradykardii, a także zwiększonego ryzyko hipoglikemii.

Przy przedawkowaniu atenololu może dochodzić do zwolnienia czynności serca, nadmiernego obniżenia ciśnienia tętniczego, ostrej niewydolności serca oraz skurcz oskrzeli.

Atenolol należy to grupy tzw. beta-blokerów, czyli leków blokujących receptory β-adrenergiczne. Lek działa wybiórczo wobec receptory β1 w mięśniu sercowym, aczkolwiek w wyższych dawkach może blokować również inne typy receptory β. Atenolol nie wykazuje wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej, co oznacza że nie posiada zdolności do jednoczesnego blokowania oraz  częściowego pobudzania receptorów β-adrenergicznych. Ponadto lek nie stabilizuje błon komórkowych.

Atenolol działania chronotropowo ujemnie (zmniejsza częstotliwość skurczów mięśnia sercowego) oraz inotropowo ujemnie (zmniejsza siłę skurczu serca). Ponadto lek wydłuża przewodzenie impulsów w węźle przedsionkowo-komorowym oraz zmniejsza pojemność minutową, co przekłada się na działanie hipotensyjne leku u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. Obniżenie ciśnienia tętniczego może wynikać również ze zmniejszenia stymulacji adrenergicznej z ośrodków naczynioruchowych w mózgu oraz zmniejszenia wrażliwości narządów docelowych na działanie katecholamin.

U pacjentów z dławicą piersiową atenolol zmniejsza zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen, co powoduje zmniejszenie częstości występowania epizodów bólowych oraz zwiększenie tolerancji wysiłku u tych osób.  

Atenolol hamuje także tkankową konwersję tyroksyny do trójjodotyroniny, przez co zmniejsza częstoskurcz u pacjentów z nadczynnością tarczycy.

W porównaniu do beta-blokerów posiadających wewnętrzną aktywność sympatykomimetyczną, atenolol działa silniej chrono- i inotropowo ujemnie. Lek ze względu na działanie preferencyjne w kierunku receptorów β1 w mięśniu sercowym charakteryzuje się obniżonym ryzykiem obwodowych działań niepożądanych. Ponadto atenolol nie powoduje skurczu oskrzeli oraz w niewielkim stopniu wpływa na stężenie lipidów we krwi.  

Atenolol wchłania się w 40-50% z przewodu pokarmowego, a stężenie maksymalne we krwi osiąga po 2-4 h.

Atenolol niewielkim stopniu (około 3%) wiąże się z białkami krwi. Ze względu na swoją dobrą rozpuszczalność w wodzie i słabą rozpuszczalność w tłuszczach, lek słabo przenika do tkanek oraz OUN.

Lek jest w niewielkim stopniu metabolizowany w wątrobie. Ponad 90% dawki doustnej atenololu przenika do krążenia obwodowego w postaci niezmienionej.

Atenolol wydalany jest przez nerki w postaci niezmienionej. Jego okres półtrwania wynosi ok. 6h, ale może ulec wydłużeniu u pacjentów z ciężkimi zaburzeniami czynności nerek.