Morfina, Morphinum - Zastosowanie, działanie, opis

Morfina stosowana jest w leczeniu bólu o umiarkowanym i silnym nasileniu, który nie ustępuje po podaniu leków o słabszym działaniu. Substancja może być stosowana w różnych rodzajach bólu w tym pourazowych, pooperacyjnych, przewlekłych, najczęściej pochodzenia nowotworowego. Wyjątek stanowią bóle spowodowane skurczem mięśni gładkich. 

Morfinę podaje się doustnie, podskórnie, dożylnie lub domięśniowo. Dawka i droga podania ustalana jest indywidualnie w zależności od wskazań, schematu terapeutycznego, wieku pacjenta, jego masy ciała, chorób towarzyszących oraz natężenia bólu i odpowiedzi na leczenie. Zakres stosowanych dawek jest bardzo szeroki.

Przeciwwskazaniem do stosowania morfiny są nadwrażliwość na substancję czynną i inne leki opioidowe, zahamowanie czynności oddechowych (depresja oddechowa), zespół ostrego brzucha, ciężka astma oskrzelowa a także stosowanie jednocześnie inhibitorów MAO i okres dwóch tygodni od zaprzestania terapii. Nie podaje się morfiny pacjentom z kolką wątrobową i nerkową oraz drgawkami.

W przypadku pacjentów z zaburzeniami czynności ośrodka oddechowego, ciężką astmą oskrzelową, przewlekłą obturacyjną chorobą płuc oraz w stanach z podwyższonym ciśnieniem wewnątrzczaszkowym należy zachować ostrożność w stosowaniu.

Grupy pacjentów szczególnie narażone na działania niepożądane w przypadku stosowania morfiny to dzieci, osoby starsze, pacjenci ze stwierdzoną padaczką lub skłonnością do drgawek, osoby uzależnione od opiodiów. leków psychotropowych lub alkoholu.

Należy rozważyć zmniejszenie dawek u pacjentów z ciężkim zaburzeniem czynności nerek lub wątroby, a także w przypadku występowania choroby Addisona, niedoczynności tarczycy, przerostu gruczołu krokowego lub zwężeniu cewki moczowej. 

Nie podawać morfiny, lub stosować w bardzo małych dawkach, w okresie okołooperacyjnym, ze względu na ryzyko wystąpienia porażennej niedrożności jelit. 

Morfinę należy łączyć ostrożnie z innymi środkami działającymi depresyjnie na układ nerwowy, do których można zaliczyć leki uspokajające, nasenne, znieczulające, przeciwlękowe, miorelaksacyjne czy leki obniżające ciśnienie, a także gabapetynę, pochodne fenotiazyny i trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne. Jednoczesne przyjmowanie podanych substancji prowadzić może do nadmiernej sedacji (uspokojenia), zaburzenia oddychania, obniżenia ciśnienia tętniczego a nawet śpiączki. 

Przyjmowanie morfiny łącznie z lekami przeciwcholinergicznymi, jak środki przeciwhistaminowe, przeciwwymiotne, psychotropowe czy stosowane w chorobie Parkinsona, mogą powodować nasilenie działań niepożądanych takich jak zaparcia, suchość w jamie ustnej czy zaburzenia oddawania moczu. 

Istotnym przeciwwskazaniem jest łączenie morfiny z inhibitorami MAO, należy odczekać 2 tygodnie od czasu zażywania inhibitorów MAO.

Nie podaje się równolegle z wybiórczymi antagonistami receptorów opioidowych (np. nalokson), gdyż powoduje to zniesienie działania morfiny.

Alkohol może nasilać działanie morfiny i prowadzić do licznych działań niepożądanych, nie zaleca się jednoczesnego przyjmowania. 

Morfina wpływa na sprawność psychofizyczną, może powodować zawroty głowy, euforię, senność. Prowadzenie pojazdów i obsługa maszyn nie jest wskazana, szczególnie na początku leczenia lub przy zmianie dawki. W przypadku pacjentów z kontrolowanym bólem lekarz może podjąć decyzję o możliwości prowadzenia pojazdów. 

Możliwe jest pogłębienie działania sedatywnego (uspokajającego) morfiny przy jednoczesnym stosowaniu z walerianą lub rumiankiem. 

Nie zaleca się stosowania morfiny podczas ciąży, chyba że w ocenie lekarza korzyści dla matki przewyższają nad potencjalnym zagrożeniem dla płodu. Substancja przenika przez łożysko co może doprowadzić do depresji oddechowej, ryzyka wystąpienia przepukliny, a także wpłynąć na częstość rytmu serca dziecka. Sole morfiny ponadto hamują czynność skurczową macicy, dlatego bezwzględnie przeciwwskazane jest stosowanie substancji podczas porodu. 

U noworodków, których matki zażywały morfinę podczas ciąży, może dojść do zespołu abstynencyjnego (odstawiennego). Należy obserwować czy u dziecka nie występują objawy takie jak nadpobudliwość, zaburzenia oddychania, nieprawidłowości w pracy żołądka i jelit, nadmierne ziewanie, kichanie a także podwyższona temperatura ciała. 

Brak wystarczających badań potwierdzających działanie teratogenne u ludzi. 

Nie zaleca się karmienia piersią podczas stosowania morfiny. Substancja przenika do mleka, gdzie osiąga wyższe stężenie niż w osoczu krwi matki, co może mieć klinicznie istotny wpływ na zdrowie dziecka.

Brak wystarczających badań oceniających wpływ stosowania morfiny na płodność u ludzi. Doświadczenia przeprowadzone na zwierzętach wykazały zmniejszenie płodności i uszkodzenie komórek rozrodczych. 

Skutki uboczne po podaniu dożylnym, domięśniowym lub podskórnym pokrywają się z działaniami niepożądanymi po podaniu doustnym. 

Przedawkowanie opioidów prowadzi do charakterystycznych objawów zwanych triadą, do których zalicza się zwężenie źrenic, depresję ośrodka oddechowego oraz śpiączkę. Następuje znaczna niewydolność oddechowa, nagły spadek ciśnienia krwi, który może prowadzić do wstrząsu. Obserwuje się także zwiotczenie mięśni oraz rabdomiolizę (rozpad tkanki mięśniowej). Pogłębiająca się senność może ostatecznie doprowadzić do zgonu.  

Morfina jest wybiórczym agonistą receptorów opioidowych, w większym stopniu receptorów mi, słabiej receptorów kappa i delta. Substancja łącząc się z receptorami powoduje ich pobudzenie, dzięki czemu wykazuje działanie przeciwbólowe i uspokajające.

Morfina zaliczana jest do leków narkotycznych. 

Po podaniu doustnym morfina dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, ale jej stężenie w osoczu jest obniżone ze względu na silny metabolizm wątrobowy. Maksymalne stężenie we krwi osiągane jest po 15 - 60 minutach.

Iniekcja podskórna lub domięśniowa gwarantuje wyższe stężenie, gdyż substancja łatwo przenika do krwioobiegu. Maksymalne stężenie po podaniu domięśniowym następuje po 10 do 20 minutach. Po iniekcji podskórnej po 15 minutach uzyskiwane jest stężenie podobne jak po podaniu domięśniowym, jednak po trzech godzinach pozostaje wyższe. W podaniu dożylnym stężenie maksymalne uzyskiwane jest po 15 minutach. 

Morfina wiąże się w 35 % z białkami osocza (albuminami i immunoglobulinami).

Lek przekształcany jest w wątrobie do dwóch metabolitów, nieaktywnego morfino-3-glukuronidu i wykazującego silniejsze działanie od morfiny, morfino-6-glukuronidu. W mniejszym stopniu metabolizowana jest również w nerkach i błonie śluzowej jelit. 

Okres półtrwania morfiny podlega dużym wahaniom i uzależniony jest od drogi podania. Po podaniu pozajelitowym średni czas półtrwania wynosi od 1,7 do 4,5 h, chociaż w niektórych przypadkach zanotowano wartości ok 9 h. Po podaniu doustnym czas ten wynosi od 2 do 2,5 h. 

Po 24 godzinach w 80-90 % morfina wydalana jest z moczem, zaś pozostałe 10% z kałem i żółcią. Morfina eliminowana jest z organizmu głównie w postaci metabolitów. 

U pacjentów z niewydolnością nerek może dochodzić do kumulacji substancji w organizmie i wystąpienia działań niepożądanych. Zalecana jest ścisła kontrola u tej grupy pacjentów.