Deksametazon, Dexamethasonum - Zastosowanie, działanie, opis

Deksametazon w postaci kropli do oczu i maści ocznej stosowany jest w stanach zapalnych i alergicznych gałki ocznej o charakterze ostrym bądź przewlekłym. Deksametazon w kroplach używany jest w urazach oka (także po operacjach na gałce ocznej) i do łagodzenia późnych skutków oparzeń termicznych oraz substancjami chemicznymi.

Deksametazon w postaci tabletek jest stosowany w leczeniu onkologicznym:

• szpiczaka mnogiego;
• ostrej białaczki limfoblastycznej;
• chorobie Hodgkina;
• przerzutowym ucisku rdzenia kręgowego;
• chłoniaku nieziarniczym.

Dodatkowo deksametazon  w połączeniu z lekami przeciwwymiotnymi jest stosowany do zapobiegania i łagodzenia wymiotów towarzyszących chemioterapii.

Pozostałe wskazania do doustnej terapii deksametazonem to pęcherzyca zwykła, zapalenie mięśni, idiopatyczna plamica małopłytkowa, obrzęk mózgu.

Deksametazon w postaci injekcji jest stosowany w leczeniu miejscowym i ogólnoustrojowym. Miejscowo podaje się go do gałki ocznej (podspojówkowo) w celu złagodzenia stanów zapalnych spojówki, rogówki, naczyniówki i twardówki. Deksametazon w injekcji dostawowej jest stosowany do leczenia stanów zapalnych stawów utrzymujących się mimo doustnej terapii i w zespole bolesnego karku. Wstrzyknięcia nasiękowe są praktykowane w szczególnych przypadkach (zapalenie kaletki maziowej oraz pochewki ścięgnistej, zaburzenia ścięgien). Ogólnoustrojowo deksametazon podaje się w stanach nagłych, zagrażających życiu: podczas ciężkiego ataku astmy, wstrząsie po urazach, obrzęku mózgu, ropniu mózgu, zapaleniu opon mózgowych na tle bakteryjnym. Ponad to dożylnie deksametazon jest stosowany w profilaktyce wymiotów podczas chemioterapii i pooperacyjnych, profilaktyce pourazowego zespołu płuca wstrząsowego. Dodatkowe wskazania dla deksametazonu podawanego dożylnie to:

• reumatoidalne zapalenie stawów (ciężka postać choroby);
• choroby autoimmunologiczne (toczeń układowy);
• leczenie paliatywne w przypadku nowotworów złośliwych
• ciężkie choroby skóry (m.in. pęcherzyca).

Deksametazon w aerozolu na skórę stosuje się w oparzeniach I stopnia, odczynach po ukąszeniach owadów, chorobach alergicznych skóry (m.in. wyprysku kontaktowym, pokrzywce) i liszaju pokrzywkowatym.

Deksametazon w implancie do ciała szklistego stosuje się w przypadku wystąpienia obrzęku plamki ocznej na skutek cukrzycy bądź jako powikłania po niedrożności żyłek siatkówki oka, a także w stanach zapalnych naczyniówki oka o charakterze  nieinfekcyjnym.

Deksametazon w postaci kropli ocznych dawkuje się w zależności od jednostki chorobowej bądź urazu. Zwykle powtarzana dawka to 1-2 krople do chorego oka/oczu powtarzane kilka razy na dobę.

Zwykle stosowana dawka doustna deksametazonu jest zależna od jednostki chorobowej, wieku pacjenta, masy ciała oraz chorób współistniejących. Mieści się ona w zakresie 0,5-10 mg na dobę.

Ze względu na liczne działania niepożądane deksametazonu należy stosować jak najmniejszą dawkę leku, która wykazuje pożądane działanie lecznicze.

Miejscowo do wstrzyknięć stosuje się od 2 mg (podanie do gałki ocznej) do 8 mg deksametazonu (podanie do stawów, lub ostrzyknięcie okołostawowe). Dawkę można powtórzyć najwcześniej po 3 tygodniach.

Dożylne dawki deksametazonu są zróżnicowane w zależności od jednostki chorobowej.

Deksametazon w aerozolu na skórę stosuje się kilka razy na dobę, z ograniczeniem do miejsc zmienionych chorobowo.

Implant z deksametazonem podawany jest z ograniczeniem do jednego oka, a kolejne wstrzyknięcie do ciała szklistego może odbyć się najwcześniej po 6 miesiącach od poprzedniego zabiegu.

Przeciwwskazane jest stosowanie deksametazonu do oczu w przypadku nadwrażliwości na substancję oraz w przypadku zakażeń oczu, zarówno na tle bakteryjnym, wirusowym (wyjątek to półpaścowe zapalenie rogówki) jak i grzybiczym.

Deksametazon na skórę nie może być stosowany do łagodzenia objawów poszczepiennych, na stany przedrakowe i nowotworowe skóry, w przypadku zakażeń skóry o charakterze wirusowym i grzybiczym. Dodatkowo nie może być wykorzystywany w terapii trądziku zwykłego i różowatego oraz w zapaleniu skóry wokół ust.

Doustnie deksametazonu nie stosuje się u pacjentów przechodzących ciężkie infekcje układowe (przy braku wdrożonego leczenia) oraz przy występowaniu wrzodów żołądka i dwunastnicy.

Przeciwwskazania do zastosowania implantu z deksametazonem do oka to zakażenia oka oraz okolic oczu, jaskra na etapie zaawansowanym, oczy bezsoczewkowe z rozdarciem tylnej torebki soczewki oraz oczy ze sztuczną soczewką.

Deksametazon dożylnie nie może być podany pacjentom przechodzącym ciężkie infekcje (przy braku wdrożonego leczenia), natomiast dostawowo nie można go podawać gdy występuje:

• zakażenie stawu lub jego okolic;
• zapalenie stawu o charakterze bakteryjnym;
• przy zerwanym ścięgnie;
• staw Charcota (choroba stawu wynikająca z uszkodzenia unerwienia);
• zwapnienie okołostawowe;
• pozanaczyniowa martwica kości;
• skłonność do krwawień;
• niestabilność stawów wymagająca leczenia.

Deksametazon w postaci aerozolu nie może być stosowany na błony śluzowe, jedynie na skórę. 

Po podaniu deksametazonu do worka spojówkowego należy przez kilkanaście sekund uciskać wewnętrzny kącik oka, aby ograniczyć wchłanianie substancji do krążenia ogólnego. Nie należy stosować deksametazonu jeśli nie ustalono przyczyn przekrwienia oczu. W trakcie kuracji nie zaleca się używania soczewek. 

Podczas terapii deksametazonem może dojść do wznowienia zakażenia gruźliczego lub wirusowego zapalenia wątroby typu B. Deksametazon może utrudniać diagnozę zakażeń. 

W warunkach stresu fizycznego konieczne jest monitorowanie poziomu kortyzolu we krwi i często zachodzi potrzeba zwiększenia dawek deksametazonu (wynika to z mechanizmu działania glikokortykosteroidów i ich wpływu na korę nadnerczy gdzie wytwarzane są tzw. hormony stresu).  

Podczas leczenia deksametazonem należy zachować szczególną ostrożność u cukrzyków, ponieważ często konieczna jest modyfikacja dawek doustnych leków przeciwcukrzycowych oraz insuliny.

Nie powinno łączyć się deksametazonu i leków należących do  grupy NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne) w leczeniu schorzeń gałki ocznej ponieważ wydłuża to proces gojenia ran oka. 

Kuracja deksametazonem oraz lekami należącymi do grupy inhibitorów cytochromuP450 CYP3A4 jest niewskazana, ponieważ hamuje to metabolizm deksametazonu i zwiększa ryzyko ciężkich działań niepożądanych. 

Deksametazon należy zażywać z posiłkiem lub bezpośrednio po posiłku aby zmniejszyć ryzyko uszkodzenia przewodu pokarmowego. Podczas terapii nie należy pić napojów zawierających kofeinę. Wskazane jest zmniejszenie spożywania sodu w diecie i zwiększenie podaży produktów bogatych w potas. Dodatkowo dieta powinna obfitować w wapń i witaminę D, co zmniejszy ryzyko wystąpienia osteoporozy posteroidowej.

Podczas terapii deksametazonem nie należy pić napojów zawierających alkohol.

Deksametazon po podaniu do oka może spowodować przemijające zaburzenia widzenia, z tego względu należy zachować ostrożność w prowadzeniu samochodów i pojazdów mechanicznych.

Terapia deksametazonem może ograniczać reakcje w skórnych testach alergicznych, powodować fałszywie ujemne wyniki testu redukcji błękitu nitrotetrazoliowego (wykrywanie zakażeń bakteryjnych) oraz skutkować pozytywnym wynikiem testu antydopingowego.

Deksametazon należy do kategorii C według klasyfikacji FDA (Food and Drug Administration). Do tej grupy należą leki, które w badaniach klinicznych na zwierzętach wykazały działanie toksyczne na płód (rozszczep podniebienia, zahamowanie wzrostu wewnątrzmacicznego, wady mózgu). Nie powtórzono takich badań na ludziach, z tego powodu leki z kategorii C są dozwolone jedynie wówczas, gdy korzyści dla matki przewyższają potencjalne ryzyko dla płodu. Stosuje się go najczęściej w pierwszym trymestrze ciąży.

Deksametazon należy do grupy L3 według klasyfikacji Prof. Hyle'a. Są to leki prawdopodobnie bezpieczne podczas karmienia piersią, natomiast wykazano że u dzieci karmionych piersią przez kobiety przyjmujące duże dawki deksametazonu może wystąpić upośledzenie kory nadnerczy.

Deksametazon osłabia wytwarzanie testosteronu oraz hormonu adrenokortykotropowego ACTH, przez co hamuje spermatogenezę i cykl owulacyjny.

Po podaniu do oka deksametazon może powodować uczucie dyskomfortu w oku, ból oczu.  Ponad to mogą pojawić się zaburzenia widzenia, rozszerzenie źrenic, opadanie powieki oka, wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego oka, zaćma podtorebkowa tylna, stany zapalne struktur oka, przebarwienie rogówki, światłowstręt, strupki na brzegach powiek i przekrwienie oczu. Opisywano przypadki zwapnienia rogówki oka. Deksametazon podawany do uszkodzonej gałki ocznej może stać się przyczyną perforacji rogówki i twardówki.  Ponad to  do działań niepożądanych deksametazonu stosowanego miejscowo do oka należą zahamowanie czynności nadnerczy i zespół Cushinga, a także bóle i zawroty głowy, zaburzenia smaku.

Deksametazon stosowany na skórę może powodować wystąpienie zmian skórnych o charakterze miejscowym, takich jak :

• podrażnienie i pieczenie w miejscu aplikacji;
• suchość skóry;
• rozstępy skóry;
• trądzik posteroidowy;
• stany zapalne skóry (wokół ust, o charakterze kontaktowym);
• maceracja skóry;
• potówki;
• wysypka;
• hirsutyzm (nadmierne owłosienie);
• zapalenie mieszków włosowych;
• odbarwienie skóry.

Deksametazon w postaci implantu do gałki ocznej może powodować wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego oka oraz zaćmę.

Deksametazon podany pozajelitowo może wywołać liczne działania niepożądane, których częstość występowania i nasilenie jest zależne od stosowanych dawek. Mogą pojawić się zakażenia (bakteryjne, grzybicze, wirusowe, pasożytnicze) a ich przebieg najczęściej jest ciężki z powodu działania immunosupresyjnego deksametazonu. Do działań niepożądanych należą także zmiany hematologiczne (leukocytoza, eocytopenia, policytemia), reakcje nadwrażliwości (w tym ciężkie reakcje anafilaktyczne), zaburzenia elektrolitowe (hipokaliemia, hipernatremia, przyrost masy ciała, cukrzyca, zaburzenia lipidowe (zwiększenie stężenia cholesterolu i trójglicerydów). Mogą pojawić się także:

• zespół Cushinga;
• zahamowanie czynności nadnerczy;
• zaburzenia natury psychicznej (depresja, omamy, zmiany nastoju, lęki);
• guz rzekomy mózgu;
• nadciśnienie tętnicze;
• zapalenie naczyń;
• uszkodzenia przewodu pokarmowego (wrzody, zapalenie trzustki, czkawka);
• zaburzenia hormonalne;
• osteoporoza;
• miopatia;
• choroby tkanki łącznej.

Długotrwałe stosowanie kropli i maści do oka zawierających deksametazon może skutkować wystąpieniem ogólnoustrojowych działań niepożądanych (zahamowanie osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, immunosupresja układu odpornościowego i większa podatność na zakażenia, zahamowanie wzrostu u dzieci i młodzieży). Analogiczne działania niepożądane (mogą wystąpić gdy deksametazon na skórę w postaci aerozolu stosuje się w dużych dawkach na uszkodzoną skórę, pod opatrunkiem okluzyjnym (nie przepuszczającym powietrza) i na duże obszary skóry. Dodatkowo może dojść do zaniku naskórka, pojawienia się rozstępów i rozwoju zakażeń skóry.

Przedawkowanie deksametazonu drogą dożylną może skutkować zaburzeniami metabolicznymi i zachwianiem równowagi elektrolitowej.

Dosutne przyjęcie zbyt dużych dawek deksametazonu nie powoduje zatrucia, pojawiają się natomiast nasilone działania niepożądane posterydowe.

Deksametazon jest syntetycznym glikokortykosteroidem o dużej sile działania (około 7 krotnie większej od prednizolonu).  Jest to substancja przeciwzapalna, antyalergiczna i przeciwświądowa. Działa także przeciwgorączkowo i immunosupresyjnie. Mechanizm działania deksametazonu wynika z aktywacji procesu transkrypcji genów zależnych od sterydów i polega na zmniejszeniu przepuszczalności naczyń krwionośnych, hamowaniu procesu wytwarzania przeciwciał, ograniczeniu migracji leukocytów do miejsca objętego stanem zapalnym, hamowaniu reakcji cytokinozależnych. W porównaniu do innych glikokortykosteroidów deksametazon powoduje małe zatrzymywanie jonów sodu i może być stosowany u osób cierpiących na nadciśnienie i choroby serca. 

Deksametazon charakteryzuje się dobrą wchłanialnością po podaniu doustnym (biodostępność rzędu 80-90% dawki). Stężenie maksymalne deksametazonu we krwi po podaniu doustnym pojawia się po 1-2 godzinach od zażycia leku per os. Udowodniono że deksametazon wchłania się przez łożysko oraz przenika do mleka matki.

Deksametazon podawany na duże powierzchnie skóry, może ulec wchłonięciu do krążenia ogólnego. Sprzyja temu stan zapalny skóry, aplikacja na duże powierzchnie skóry czy użycie deksametazonu pod opatrunkiem okluzyjnym.

We krwi deksametazon wiąże się z białkami osocza (około 77% dawki), głównie albuminami. Ilość związanej frakcji zależy od wysokości podanej dawki (im wyższa dawka tym większe stężenie wolnej frakcji deksametazonu we krwi) oraz spada w przypadku hipoalbuminemii. Deksametazon przenika na zasadzie dyfuzji do płynu mózgowo-rdzeniowego oraz płynów tkankowych. Wnika w znacznym stopniu do wnętrza gałki ocznej po podaniu do worka spojówkowego.

Deksametazon metabolizowany jest głównie w wątrobie za pośrednictwem cytochromu P450 CYP3A4, oraz mniejsza część dawki w nerkach. Ulega przemianie metabolicznej polegającej na hydroksylacji do 6alfa-hydroksydeksametazonu oraz 6beta-hydroksydeksametazonu. 

Deksametazon wydalany jest z organizmu przez nerki w postaci alkoholu deksametazonowego bądź metabolitów w postaci siarczanów i glukuronianów.