Acyklowir, Aciclovirum - Zastosowanie, działanie, opis

Acyklowir jest lekiem przeciwwirusowym. Związek stosuje się w zakażeniach wirusowych ostrych lub przewlekłych, nawrotowych, także u osób z niedoborami odporności, spowodowanych wirusem opryszczki (Herpex), który wywołuje:

• opryszczkowe zapalenie rogówki;
• opryszczkowe zapalenie skóry oraz błon śluzowych (również opryszczki narządów płciowych)
• opryszczkowe zapalenie opon mózgowych.

Leczenie acyklowirem wprowadza się także, w przypadku zakażeń wirusem Varicella zoster powodującym zachorowanie na ospę wietrzną oraz półpaśca, terapię lekiem wdraża się zwłaszcza u osób z niedoborami immunologicznymi.

Leczenie substancją powinno się rozpocząć jak najszybciej po rozpoznaniu zakażenia spowodowanego wirusami wrażliwymi na działanie acyklowiru. W przypadku ospy wietrznej i półpaśca najlepsze efekty terapeutyczne uzyskuje się w przypadku podania substancji w ciągu 24 godzin od zaobserwowania pojawienia się pierwszych wykwitów skórnych. Leczenie związkiem trwa zwykle od 5 do 10 dniu, w zależności od jednostki chorobowej. Doustnie lek podaje się niezależnie od posiłku.

U osób z niedoborami odporności, należy rozważyć podanie leku drogą dożylną.

Sposób dawkowania acyklowiru jest zależny od wieku pacjenta, jego stanu ogólnego oraz rodzaju zakażenia.

Zwykle stosowane dawki dobowe doustne u dorosłych i dzieci powyżej 6 lat: od 3,2 g do 4 g w dawkach dzielonych, podawanych co 4 godziny z przerwą nocną.
Dzieci poniżej 6 roku życia: od 800 mg do 1600 mg na dobę również w dawkach dzielonych.
Dawkowanie doustne można także ustalić na masę ciała, wynosi ono 20 mg/kg masy ciała podawanych 4 razy na dobę.

Ilość substancji podawanej dożylnie u osób dorosłych wynosi od 10 mg/kg do 15 mg/kg masy ciała co 8 godzin na dobę. U dzieci od 6 miesiąca życia do 12 lat podaje się od 250 mg/m² do 500 mg/m² powierzchni ciała również co 8 godzin.

Acyklowir stosowany jest także miejscowo (na skórę oraz w postaci maści ocznej). W przypadku maści oczne podaje się 10 mm pasek związku o stężeniu 30 mg/g co 4 godziny, leczenie należy kontynuować 3 dni od ustąpienia objawów. Kremy  i lipożele stosuje się 5 razy na dobę, także w odstępach 4 godzinnych.

U pacjentów starszych istnieje możliwość zmniejszenia dawki leku, jeśli osoby te cierpią na zaburzenia funkcji nerek.

Pacjenci cierpiący na umiarkowaną niewydolność nerek powinni mieć zmniejszone dawki acyklowiru do 800 mg podawanych 3 razy na dobę, natomiast osobom z ciężką niewydolnością należy podawać lek w dawce 800 mg, dwukrotnie w ciągu doby.

Przeciwwskazaniem do stosowania acyklowiru jest występowanie reakcji nadwrażliwości na substancję oraz na walacyklowir.

Długotwała terapia acyklowirem może skutkować izolacją szczepów wirusowych niewrażliwych na działanie leku, efekt ten jest istotny zwłaszcza dla pacjentów o obniżonej odporności. Leczenie związkiem powinno trwać możliwie jak najkrócej. Wirusy z obniżoną aktywnością kinazy tymidynowej są mniej podatne na działanie acyklowiru.

Acyklowir jest lekiem, który może powodować zaburzenia funkcji nerek. Ryzyko nefrotoksyczności wzrasta, jeśli pacjenci stosują inne leki mogące uszkodzić nerki, bądź jeśli występuje niewydolność tych narządów wywiadzie. Aby nie dopuścić do uszkodzenia nerek w trakcie terapii, należy dbać o odpowiednie nawodnienie osób przyjmujących związek, zwłaszcza, jeśli przyjmowane są duże dawki acyklowiru.

Pacjenci z niewydolnością nerek powinni mieć dopasowane podawane ilości substancji w stosunku do klirensu kreatyniny, aby nie doprowadzić do kumulacji acyklowiru w organizmie i wystąpienia zaburzeń neurologicznych.

Cząsteczka podawana dożylnie może powodować powikłania neurologiczne oraz uszkodzenie nerek zwłaszcza jeśli związek podawany jest szybko. Dlatego wlew dożylny leku powinien trwać co najmniej godzinę, a administrowane stężenia nie mogą przekraczać dopuszczonych stężeń acyklowiru.

Możliwość wystąpienia zaburzeń neurologicznych podczas leczenia związkiem wzrasta, gdy pacjenci są odwodnieni, cierpią na niewydolność narządową, mają stwierdzone schorzenia neurologiczne w wywiadzie oraz stosują dokanałowo metotreksat bądź interferon.

Roztwory dożylne leku są przeznaczone tylko do podania dożylnego, gdyż posiadają pH silnie alkaliczne, drażniące tkanki (dożylnie acyklowir stosuje się po odpowiednim rozcieńczeniu).

Preparatów miejscowych w postaci kremów czy lipożelu nie należy stosować na opryszczkę narządów płciowych, ani na błony śluzowe. Osoby zakażone Herpex genitalis powinny udać się do lekarza, aby wdrożyć odpowiednie leczenie.

Osoby stosujące acyklowir w postaci maści do oczu mogą odczuwać uczucie kłucia i pieczenia gałki ocznej tuż po zastosowaniu preparatu. Działanie to jest przemijające i ustępuje po aplikacji maści.

Pacjenci używający acyklowiru w maści ocznej nie powinni nosić soczewek kontaktowych w trakcie terapii.

Osoby z wykwitami opryszczkowymi powinny zachować odpowiednią higienę w kontaktach między ludzkich, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się wirusa. Należy zachować ostrożność zwłaszcza w stosunku do noworodków i niemowląt, seniorów, a także osób z niedoborami immunologicznymi

Podczas terapii cząsteczką należy pić dużo płynów i dbać o odpowiednie nawodnienie, aby nie doprowadzić do pojawienia się zaburzeń funkcji nerek oraz innych działań niepożądanych acyklowiru.

Nie przeprowadzono badań oceniających wpływ acyklowiru na zdolności psychomotoryczne. Istnieje możliwość pojawienia się zaburzeń neurologicznych w trakcie terapii związkiem, które mogą mieć negatywny wpływ na umiejętność prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn.

Acyklowir przenika przez łożysko. Związek podawany zwierzętom w wysokich dawkach, przekraczających ilości stosowane u ludzi, powodował wady wrodzone oraz uszkodzenia nerek. Natomiast u ludzi nie zaobserwowano teratogennego działania leku, a wady wrodzone pojawiające się u dzieci kobiet leczonych acyklowirem nie występowały częściej niż statystycznie w populacji. Jednakże, istnieją doniesienia, że przyjmowanie substancji w I trymestrze ciąży może zwiększać ryzyko poronień, ale wnioski z tych obserwacji są niejednoznaczne. 

W związku z tym, że istnieje najwięcej doniesień o stopniu bezpieczeństwa leku przyjmowanego przez kobiety ciężarne spośród podobnych leków przeciwwirusowych, acyklowir jest niejako lekiem z wyboru, który powinien być podawany kobietom ciężarnym przy groźnych infekcjach wirusowych wrażliwych na działanie leku. 

U kobiet ciężarnych, które są zakażone wirusem opryszczki narządów płciowych, a także przy nawrotach opryszki wargowej można stosować acyklowir między 34, a 36 tygodniem ciąży. Takie postępowanie znacznie zmniejsza ryzyko zakażenia noworodka, dla którego infekcja tym wirusem stanowi zagrożenie dla życia. Pierwotne zakażenie wirusem Herpex simplex jest również wskazaniem do rozpoczęcia leczenia przeciwwirusowego.

Acyklowir przenika do mleka kobiecego. Lek uważa się za zgodny z karmieniem piersią, gdyż nawet jeśli do mleka przejdzie spora ilość dawki przyjętej przez kobietę karmiącą, to należy pamiętać, że związek wchłania się słabo z przewodu pokarmowego i nie osiągnie szkodliwych stężeń w osoczu dziecka. Ponadto nie odnotowano szkodliwego wpływu acyklowiru na dzieci, które były karmione mlekiem kobiet przyjmujących lek.

Kobiety cierpiące na opryszczkę mogą karmić piersią, pod warunkiem, że wykwity nie są zlokalizowane w pobliżu brodawek bądź w innych miejscach narażających dziecko na zakażenie się wirusem.

Niewielkiej grupie mężczyzn, którym podawano 1g acyklowiru na dobę przez pół roku, nie zaobserwowano znaczących różnic w budowie czy fizjologii plemników. U zwierząt, które otrzymywały wielokrotnie wyższe ilości leku niż te stosowane u ludzi, odnotowano  upośledzenie spermatogenezy, które ustępowało po odstawieniu związku.

Po podaniu acyklowiru dożylnie obserwowano ciężkie reakcje zapalne w miejscu podania, mogące doprowadzić nawet do uszkodzeń skóry, jeśli lek został podany poza łożysko naczyniowe. Odnotowano również przypadki zapalenia żył oraz wystąpienia gorączki oraz odczyny zapalne.

Po podaniu acyklowiru w postaci maści do oczu, pojawiały się: zapalenie spojówek lub zapalenie brzegów powiek, przemijające pieczenie oka występujące zaraz po aplikacji oraz keratopatia.

Stosowanie leku zewnętrznie na skórę wiązało się z pojawieniem przesuszenia i  złuszczania skóry oraz pieczenia zaraz po podaniu na powierzchnię powłok skórnych. Zaobserwowano także, pojawienie się świądu, rumienia lub kontaktowego zapalenia skóry w miejscu podania acyklowiru.

W związku z tym, że acyklowir jest słabo wchłaniany po podaniu doustnym przyjęcie jednorazowo nawet 20 g związku nie powoduje objawów toksyczności. Natomiast przyjmowanie wielokrotnie wyższych dawek związku, przez klika kolejnych dni grozi pojawieniem się nudności i wymiotów, jak również bólu głowy oraz splątania. Objawy przedawkowania acyklowiru przy podaniu dożylnym są już niebezpieczne dla zdrowia i życia. Obserwowano niewydolność nerek, pobudzenie, splątanie czy omamy. Istnieje również możliwość wystąpienia drgawek oraz śpiączki przy dożylnym przedawkowaniu związku.

Acyklowir jest przedstawicielem analogów nukleozydowych, hamujących aktywność polimerazy DNA.

Acyklowir wnika do zainfekowanych wirusem komórek ludzkich i zostaje w nich przekształcony do monofosforanu acyklowiru. Po dalszej fosforylacji ulega wbudowaniu do cząsteczek wirusowego materiału genetycznego. Działania te doprowadzają do tworzenia nieprawidłowej sekwencji nukleotydowej jednocześnie dochodzi do zahamowania polimerazy DNA, enzymu odpowiadającego za syntezę materiału genetycznego. DNA wirusowe nie może być dalej produkowane przez co zatrzymane jest namnażanie wirionów w zakażonych komórkach.

Acyklowir wykazuje największą aktywność wobec wirusa opryszczki (ze względu na wytwarzanie enzymu kinazy tymidynowej, która umożliwia fosforylację do monofosforanu), jest również skuteczny w stosunku do wirusa ospy wietrznej i półpaśca oraz wirusa Epsteina-Bar.

Acyklowir jest tylko częściowo wchłaniany z przewodu pokarmowego. Jego biodostępność wynosi około 10-20% i zmniejsza się wraz ze wzrostem zażywanej dawki. Pokarm nie wpływa na wchłanianie leku. Stężenie maksymalne osiągane jest po około godzinie od zażycia leku.

Po dożylnym podaniu leku wartości stężenia maksymalnego są proporcjonalne do podanej dawki acyklowiru

Biodostępność preparatu podawanej zewnętrznie na skórę waha się od 0.02 do 9,4%.

Acyklowir wiąże się z białkami na poziomie od 9 do 33%. Przechodzi do płynu mózgowo-rdzeniowego i osiąga tam wartości 50% stężenia w surowicy krwi. Lek z łatwością przenika do pozostałych narządów wewnętrznych, wysokie stężenia acyklowiru obserwowane są w nerkach, wątrobie, jelitach. Acyklowir przechodzi także przez łożysko.

Acyklowir jest słabo metabolizowany. Głównym nieaktywnym metabolitem acyklowiru jest 9-karboksymetoksymetyloguanina, który stanowi od 8.5% do 14% przyjętej dawki leku.

Substancja jest słabym inhibitorem izoformy CYP1A2 cytochromu p-450.

Acyklowir w ponad 90% wydalany jest w postaci niezmienionej, na drodze filtracji kłębuszkowej i wydalanie kanalikowe. Okres półtrwania związku wynosi średnio od 2,5 do 3 godzin. Zaburzenia funkcji nerek powodują wydłużenie okresu półtrwania leku, co może doprowadzić do kumulacji leku i nasilenia działań niepożądanych. Osoby z upośledzeniem funkcji tego narządu powinny mieć dopasowane dawki acyklowiru zgodnie z wartościami klirensu kreatyniny.