Shatavari — na libido, PMS i menopauzę

Asparagus racemosus to gatunek dziko rosnącego szparagu z rodziny Asparagaceae, określanego często nazwą shatavari. Naturalnym miejscem występowania rośliny są tereny Indii, Sri Lanki oraz Himalajów (Nepal, Butan). Rośnie głównie na obszarach podgórskich (1300-1400 m n.p.m.). Jest gatunkiem kserofitycznym, przystosowanym do życia nawet przy niewielkim dostępie do wody. Shatavari to wieloletnie pnącze, dorastające od 1 do 3 m wysokości. Roślina ma bulwiaste bądź wrzecionowate korzenie, często zebrane w pęczki u podstawy łodygi. Łodyga Asparagus racemosus jest zdrewniała, czasami pokryta zakrzywionymi kolcami. Liście dzikiego szparaga przybierają postać redukowanych łusek o szpiczastym kształcie. Tworzą kępki od 2 do 6 sztuk w węźle łodygi. Okres kwitnienia i owocowania shatavari w Indiach przypada na grudzień i styczeń. Kwiaty są zebrane w kwiatostany pachowe o długości 2,5-5 cm. Są drobne (średnica 5-6 mm), pachnące i biało zabarwione. Mają trójkątne przylistki i szypułkę o długości ok. 1 cm. Koronę kwiatową tworzy 6 podłużnych płatków o średnich wymiarach 3 x 0,5 mm. Kwiaty są obupłciowe. Każdy jest zaopatrzony w 6 pręcików przyrośniętych do płatków okwiatu oraz w pojedynczy, owalny jajnik. Jagody Asparagus racemosus mają purpurowy kolor i kulisty kształt, a ich średnica wynosi 4-6 mm. Zawierają od 2 do 5 czarnych nasion.

Nazwa shatavari jest tłumaczona jako „mająca sto korzeni” lub też „mająca stu mężów”. Łacińska nazwa Asparagus racemosus wywodzi się od greckiego słowa asparagos, czyli „pęd”, oraz łacińskiego racemosus, które oznacza „ze skupiskami”.

Asparagus racemosus jest rośliną szczególnie cenioną w krajach azjatyckich z funkcjonującym ajurwedyjskim systemem leczniczym lub medycyną Unani i Siddha (m.in. w Indiach, Butanie czy Nepalu). Starohinduska sztuka leczenia uznaje shatavari za roślinę odmładzającą, promującą wigor, zdrowie i sprawność seksualną (zioło typu rasayana). Pierwsze wzmianki o shatavari odnaleziono w starożytnych indyjskich traktatach sanskryckich. Roślina ma bardzo szerokie zastosowanie wśród lokalnych plemion Azji. W Nepalu sporządza się z niej tonik wzmacniający zdrowie kobiet, który polecany jest także dla osób z chorobami wątroby i nerek. Leczy się nim również ból gardła. Sproszkowany korzeń shatavari miesza się z mlekiem jaków i nakłada w postaci gęstej pasty na zapaloną tkankę piersi. Na terenie Butanu wykorzystywane są całe, świeże pędy rośliny, które gotuje się w celu uzyskania odwaru. Suszone i zmielone korzenie są używane w razie problemów z trawieniem i w chorobach układu pokarmowego (ograniczają nudności, wymioty, biegunki). Proszek z korzenia traktowany jest również jako środek przeciwwrzodowy, podaje się go także cukrzykom w celu normalizacji poziomu glukozy we krwi. Ze względu na właściwości przeciwdrobnoustrojowe korzeń shatavari poleca się chorym na gruźlicę oraz czerwonkę (choroba brudnych rąk). Z Asparagus racemosus tworzony jest odwar, którym leczy się świerzb oraz infekcje skórne. W Pakistanie pastę ze sproszkowanego korzenia Asparagus racemosus nakłada się na rany w celu ich dezynfekcji i przyspieszenia procesu gojenia. Zewnętrznie taką mieszankę wciera się także w okolice odbytu z problemem hemoroidów (Indie). W krajach Azji shatavari jest uważane za roślinę zwiększającą libido i poprawiającą sprawność seksualną. Plemiona indyjskie mieszają proszek z mlekiem krowim i podają w razie problemów z przedwczesnym wytryskiem. Ponadto dzikie szparagi są używane jako zioło moczopędne, pobudzające laktację, zwalczające infekcje płuc i oskrzeli oraz łagodzące dysfunkcje mózgu.

W ostatnich latach suplementy z shatavari stają się coraz bardziej popularne na rynku europejskim i amerykańskim. Roślina traktowana jest jako adaptogen zwiększający odporność organizmu na różnoraki stres. Znaczna ilość surowca jest dostarczana z upraw Asparagus racemosus na terenie Indii (ok. 5 mln kg korzenia rocznie na rynku krajowym i eksportowym). W polskich aptekach dostępne są suplementy diety (kapsułki, proszki, krople doustne) zawierające w składzie wyciąg z korzeni shatavari. Są przeznaczone do wspomagania pracy układu rozrodczego, podnoszenia poziomu libido kobiet i mężczyzn oraz poprawy funkcji seksualnych. Asparagus racemosus jest często umieszczany w preparatach łagodzących objawy menopauzy. Roślina ułatwia utrzymanie równowagi fizjologicznej kobiet podczas menopauzy oraz po jej zakończeniu. Dzikie szparagi łagodzą także objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Na rynku farmaceutycznym znajdziemy suplement diety ze sproszkowanym korzeniem szparaga dzikiego, który wspiera optymalne funkcjonowanie nerek oraz prawidłowe wydalanie moczu.

Do głównych składników chemicznych shatavari należą saponiny steroidowe określane jako shatavariny I-VI. Shatavarin I jest głównym glikozydem z ugrupowaniami 3-glukozy i ramnozy przyłączonymi do szkieletu sarsapogeniny. Roślina zawiera także alkaloid aspargaminę A, związki z grupy izoflawonów, cykliczne węglowodory, tj. racemozol, racemofuran, polisacharydy i śluzy. Kwiaty oraz owoce Asparagus racemosus są bogate w substancje flawonoidowe z grupy glikozydów kwercetyny, rutyny i hiperozydu. W korzeniach shatavari odnaleziono fitosterole (m.in. sitosterol, stigmasterol) i substancje mineralne (cynk, mangan, miedź, kobalt, wapń, magnez, potas i selen). Zdrewniałe bulwy shatavari zawierają kaepfrol i sarsapogeninę.

W jednym z doświadczeń badano antybakteryjne i przeciwgrzybicze właściwości surowych ekstraktów uzyskanych z liści shatavari. W eksperymencie wykorzystano różne typy rozpuszczalników, tj. eter naftowy, metanol, chloroform, aceton, octan etylu i wodę. Ekstrakty w stężeniach 25, 50, 100 μg/ml badano metodą dyfuzji w studzienkach agarowych wobec bakterii Gram-dodatnich (Bacillus subtilis i Staphylococcus aureus) oraz Gram-ujemnych (Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa). Aktywność przeciwgrzybiczą dzikiego szparaga sprawdzano na drożdżaku Candida utilis. Najsilniejsze działanie przeciwdrobnoustrojowe wobec wszystkich testowanych bakterii wykazał metanolowy ekstrakt z liści shatavari. Aktywność przeciwgrzybiczą wykryto dla ekstraktu wodnego oraz acetonowego.

Etanolowy wyciąg z liści indyjskiego shatavari działał przeciwzapalnie. Za działanie przeciwzapalne rośliny odpowiadają najprawdopodobniej związki steroidowe oraz flawonoidy zawarte w surowcu.

Shatavari wykazuje potencjalne działanie przeciwcukrzycowe. W doświadczeniu badano wpływ różnych ekstraktów z korzeni Asparagus racemosa na aktywność dwóch enzymów rozkładających wielocukry: α-amylazy i α-glukozydazy. Odkrycie hipoglikemizujących właściwości shatavari stwarza możliwość wykorzystania rośliny do lepszej kontroli glikemii u osób chorych na cukrzycę.

Upośledzone funkcje seksualne zwierząt z cukrzycą zostały złagodzone poprzez podawanie bogatej w polisacharydy frakcji Asparagus racemosus. Znaczącą rolę w poprawie funkcji seksualnych przypisano fruktanom i fruktooligosacharydom obecnym w ekstrakcie wodnym shatavari.

Alkoholowy ekstrakt z kłączy shatavari wykazał aktywność estrogenową na narządy płciowe oraz gruczoł sutkowy szczurów.

Shatavariny wyizolowane z korzenia Asparagus racemosus wykazały silne właściwości cytotoksyczne w warunkach in vivo oraz in vitro.

Optymalne dawki shatavari dla ludzi nie są znane. Na rynku dostępne są suplementy diety z dzikim szparagiem w formie tabletek, kapsułek i kropli doustnych.

Dawkowanie w celu zapobiegania kamicy nerkowej według „Journal of the American Herbalists Guild”:

• 4-5 ml nalewki z korzenia shatavari, 3 razy dziennie;
• herbata z 1 łyżeczki sproszkowanego korzenia shatavari, 2 razy dziennie.

Przykładowe przepisy z wykorzystaniem sproszkowanego korzenia Asparagus racemosus:

• Zmielony korzeń można przyjmować doustnie bezpośrednio bądź po uprzednim zmieszaniu z ciepłym mlekiem. Dawkowanie: 2-5 g, 2 razy na dobę, najlepiej po posiłku.
• Napar: 1-2 łyżeczki surowca zalewamy szklanką wrzącej wody, przykrywamy i pozostawiamy do zaparzenia na 30 minut. Gotowy napar przecedzamy i pijemy (do 3 szklanek na dobę świeżo przyrządzonego napoju).
• Odwar: 1-2 łyżeczki sproszkowanego korzenia shatavari zalewamy letnią wodą i doprowadzamy do wrzenia. Gotujemy przez 15 minut, a następnie pozostawiamy do ostudzenia. Gotowy odwar cedzimy i pijemy (2-3 szklanki w ciągu doby).
• Nalewka: sproszkowany korzeń zalewamy alkoholem 40-70% w proporcji 1:3 lub 1:5. Całość odstawiamy do maceracji na 7 dni. Gotową nalewkę filtrujemy. Dawkowanie: 5 ml 2-3 razy w ciągu doby, po uprzednim rozcieńczeniu.

Asparagus racemosus ma działanie moczopędne, dlatego nie należy stosować rośliny podczas przyjmowania leków diuretycznych (np. furosemidu).

Ze względu na zdolność obniżania poziomu glukozy we krwi shatavari nie powinno być łączone z lekami przeciwcukrzycowymi.

Według medycyny ajurwedyjskiej roślina jest uznawana za „całkowicie bezpieczną do długotrwałego stosowania, nawet w czasie ciąży i laktacji”.

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania shatavari nie jest zalecane dla kobiet ciężarnych i karmiących piersią.

Suplementy zawierające Asparagus racemosus mogą stać się przyczyną wystąpienia reakcji alergicznych, które objawiają się: wysypką, przyspieszeniem tętna, zaczerwienionymi spojówkami, swędzącą skórą, trudnościami w oddychaniu i zawrotami głowy.