Kadzidłowiec indyjski — nie tylko na kości i stawy

Kadzidłowiec indyjski (łac. Boswellia serrata) to wieloletnia roślina należąca do rodziny osoczynowatych Burseraceae. Miejscem występowania kadzidłowca indyjskiego są obszary Afryki Północnej, Indii oraz Bliskiego Wschodu. Drzewo porasta suche, górzyste tereny. Jest charakterystycznym elementem tropikalnych lasów liściastych, w tym bardzo suchych lasów tekowych. Rośnie często w towarzystwie gatunków, takich jak Terminalia spp., Anogeissus latifolia oraz Acacia eucophloea.

Gatunek ten ma małe wymagania środowiskowe. Dobrze wzrasta na ubogich w składniki odżywcze, płytkich, żwirowych glebach terenów górskich. Jest odporny na suszę oraz mrozy. Toleruje stanowiska w pełnym słońcu (nasłonecznione zbocza i wierzchołki górskie). Boswellia serrata ma postać średniego bądź wysokiego drzewa liściastego (9-15 m), o rozłożystej, ażurowej koronie i silnie pachnącej żywicy.

Pień kadzidłowca jest stosunkowo krótki. Osiąga średnio 3-5 m wysokości oraz 2,4 metra w obwodzie. Odchodzące od pnia gałęzie mają charakter lekko opadający. Drzewo pokryte jest warstwą gładkiej kory o zabarwieniu popielatym, żółtawym, czerwonawym bądź szarozielonym. Kora z biegiem czasu łuszczy się, odchodząc w postaci cienkich, papierowych płatów.

Liście kadzidłowca indyjskiego ułożone są w sposób naprzeciwległy wzdłuż pędów i wyrastają gęściej na końcach gałęzi. Mają charakter pierzastozłożony i składają się z kilku lub kilkunastu par listków. Kształt blaszki liściowej pojedynczych listków jest określany jako lancetowaty bądź jajowaty. Ich przybliżone wymiary wynoszą 2,5-6,3 cm x 1,33 cm. Brzeg liściowy ma wyraźne ząbkowanie. Liście złożone są spore, o długości dochodzącej do 20-45 cm.

Kwiaty kadzidłowca indyjskiego tworzą kwiatostany pachowe lub podkońcowe, o długości 10-20 cm. Okazałe, grube grona kwiatowe mają białe zabarwienie i są umiejscowione w kierunku końców gałęzi. Pojedyncze kwiaty Boswellia serrata są obupłciowe. Mają owłosiony kielich kwiatowy o kształcie szerokodzwonkowatej, krótkiej rurki. Płatki kwiatowe mają średnią wielkość wynoszącą 7 x 2,5-4 mm i występują w liczbie 5-7 sztuk. Są trwałe, o kształcie jajowato-podłużnym i krótko spiczastym z zagięciem na wierzchołku. Dno kwiatowe jest czerwone lub żółte, z licznymi pręcikami i pojedynczym słupkiem.

Owoce Boswellia serrata swoim kształtem przypominają trójkąty (trygonalny pestkowiec) i rozszczepiają się wzdłuż 3 zaworów. Są jasnozielone i mają długość ok. 12 mm. Okres kwitnienia i owocowania rośliny obejmuje miesiące od stycznia do sierpnia.

Nazwa gatunkowa rośliny Boswellia serrata pochodzi od łacińskiego słowa serra, które oznacza piłę. Określenie to ma związek z ząbkowanym brzegiem liści kadzidłowca indyjskiego.

Angielskie określenia drzewa to Incense Tree (drzewo kadzidłowe), Indian Olibanum oraz Frankincense (kadzidło).

W tekstach ajurwedyjskich roślina nazywana jest Gajabhakshya, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „spożywana przez słonie”.

Według tradycji chrześcijańskiej kadzidłowiec indyjski jest spokrewniony z biblijnym drzewem, z którego pochodziło kadzidło – jeden z darów dla Dzieciątka Jezus.

Prozdrowotne właściwości kadzidłowca indyjskiego zostały odkryte już kilkaset lat przed naszą erą. Roślina od zawsze stanowiła ważny element starohinduskiej sztuki leczenia (ajurweda) oraz tradycyjnej medycyny persko-arabskiej (Unani).

Starożytne ludy Europy, Azji i Afryki wierzyły, że dym z palonej żywicy kadzidłowca indyjskiego ma działanie oczyszczające na ciało, ale także i duszę. Perfumowano nim ubrania, włosy i pomieszczenia. Przypisywano mu właściwości uspokajające i wspomagające koncentrację. Shallaki (żywica z drzewa Boswellia serrata) była często wykorzystywana w obrzędach religijnych, a także do balsamowania zwłok i aromatyzowania miejsc medytacji.

Obecnie otrzymywanie gumożywicy z kadzidłowca indyjskiego rozpoczyna się od wykonania nacięć na pniu drzewa, przez które wypływa wydzielina. Jest ona tradycyjnie zbierana do specjalnych bambusowych koszy. Po około miesiącu z wydzieliny oddziela się płynna frakcja (tzw. ras), a pozostała część materii przybiera konsystencję stałą bądź półstałą. Na skutek twardnienia tworzy „łezkowate” formy, które są rozbijane na mniejsze kawałki i pozbawiane widocznych zanieczyszczeń. Gumożywicę dzieli się, biorąc pod uwagę jej smak, kolor, kształt i wielkość uzyskanych bryłek.

W medycynie ludowej żywicę oraz korę pozyskiwaną z drzewa Boswellia serrata od lat ceniono głównie za właściwości przeciwreumatyczne. Szybko zauważono, że ich użycie zewnętrzne i wewnętrzne wiąże się z efektem łagodzenia bólu i obrzęków stawów. Poza działaniem łagodzącym bóle kostno-stawowe kadzidłowiec indyjski wykorzystywano w chorobach układu krążenia, infekcjach skóry i stanach zapalnych dróg oddechowych. Wierzono, że spożywanie gumożywicy pobudza organizm od środka.

Surowcami pozyskanymi z kadzidłowca indyjskiego leczono czerwonkę, czyli chorobę zakaźną przewodu pokarmowego, wywoływaną przez pałeczki Shigella (tzw. choroba brudnych rąk). Substancje czynne surowca łagodzą bowiem uciążliwą biegunkę bakteryjną i przywracają prawidłową pracę układu pokarmowego. Ponadto gumożywica miała przynosić ulgę w przypadku żółtaczki i problemów z wątrobą.

Gumożywica oraz kora Boswellia serrata były tradycyjnie wykorzystywane do niwelowania chorobowych zmian na skórze, tj. ropni i czyraków, a także do łagodzenia hemoroidów i stanów zapalnych w obrębie jamy ustnej (owrzodzenia ust, grzybice). Żywicę pozyskiwaną z drzewa (olibanum) używano do leczenia chorób dróg oddechowych przebiegających z kaszlem, dusznościami, bólem gardła oraz stanami zapalnymi w obrębie oskrzeli i płuc. Gumożywica wypływająca z kadzidłowca indyjskiego miała działać napotnie i przynosić ulgę w gorączce. Drzewo Boswellia serrata traktowano również jako remedium na choroby syfilityczne oraz kobiece upławy. Próbowano nim leczyć nieregularne cykle menstruacyjne kobiet.

W polskich aptekach możemy znaleźć suplementy diety oraz wyroby medyczne zawierające ekstrakt z żywicy kadzidłowca indyjskiego lub wyciąg z całej rośliny, najczęściej standaryzowany na zawartość kwasów bosweliowych.

Największą grupą preparatów zawierających Boswellia serrata są suplementy przeznaczone do wspomagania prawidłowej pracy układu ruchu. Mają postać kapsułek, tabletek, saszetek i płynów do stosowania doustnego. W aptekach dostępne są również żele, maści, kremy i plastry przeznaczone do nanoszenia na skórę w miejscach występowania bólu reumatycznego. Ekstrakt z żywicy kadzidłowca wspomaga bowiem ukrwienie i ruchliwość stawów oraz zmniejsza ich sztywność. Wiadomo, że łagodzi stany zapalne, przez co uśmierza ból. Kremy i żele z dodatkiem rośliny służą również do nanoszenia w okolice stawów w celu wykonania masażu przeciwbólowego i rozluźniającego napięte mięśnie. Zmniejszają opuchnięcie kończyn i pielęgnują skórę.

Dodatek kadzidłowca indyjskiego znajdziemy w suplementach diety przeznaczonych do wspierania odporności w okresach wzmożonej zapadalności na infekcje. Roślina ma wspomagać likwidację obrzęków w okolicach zatok i oskrzeli. Substancje czynne zawarte w Boswellia serrata mają udowodnione działanie antyproliferacyjne. Dodaje się je do suplementów wspierających ochronę przed wystąpieniem nowotworów, m.in. raka prostaty.

Ekstrakt z Boswellia serrata standaryzowany na zawartość kwasu bosweliowego stanowi składnik suplementu diety, który wpływa na produkcję hormonów przez tarczycę.

Wyciągiem z Boswellia serrata wzbogacone są liczne produkty kosmetyczne. Żywicę kadzidłowca indyjskiego zawierają kremy do twarzy o działaniu kojącym podrażnienia, antyrodnikowym i przeciwzmarszczkowym. Kadzidłowiec indyjski w szamponach i odżywkach zmniejsza nadmierne wydzielanie sebum i działa oczyszczająco na skórę głowy.

Kadzidłowiec indyjski jest cennym źródłem substancji o udowodnionym działaniu biologicznym. Około 5-10% gumożywicy pozyskiwanej z rośliny Boswellia serrata stanowi olejek eteryczny. Zawiera on głównie substancje zaliczane do monoterpenów, tj. pinen, cis-werbenol, trans-pinokarweol, borneol, mircen, werbenon, limonen, tuja-2,4(10)-dien i p-cymen. W olejku znaleziono również trójcykliczny seskwiterpen alfa-copaen. Poza olejkiem eterycznym wysięk z opisywanego drzewa zawiera żywicę (30-60%) oraz substancje polisacharydowe (~65% arabinozy, galaktozy, ksylozy).

W gumożywicy Boswellia serrata znajduje się wysoka zawartość kwasów bosweliowych, które warunkują wiele właściwości prozdrowotnych rośliny. Do tej pory wyizolowano kwasy, takie jak: alfa- i beta-bosweliowy, 11-keto-beta-bosweliowy (KBA), 3-acetylo-11-keto-beta-bosweliowy (AKBA), acetylo-alfa-bosweliowy, 11-alfa-hydroksy-beta-bosweliowy oraz 9,11-dehydro-alfa-bosweliowy. Z gumożywicy kadzidłowca indyjskiego wyodrębniono również monoterpeny (α-thujen), alkohol diterpenowy (serratol), makrocykliczne diterpeny (incensol, izo-incensol i jego tlenek), triterpeny (α- i β-amyryny), beta-sitosterol i flobafeny.

Ekstrakt z kadzidłowca indyjskiego wpływa na działanie układu odpornościowego, a mechanizmy tego oddziaływania są złożone. Efekt immunomodulujący Boswellia serrata wynika najprawdopodobniej z zawartości kwasów bosweliowych w roślinie, w tym kwasu 11-keto-β-bosweliowego (KBA) i kwasu acetylo-11-keto-β-bosweliowego (AKBA). Boswellia serrata wywiera wpływ na procesy proliferacji limfocytów, fagocytozy makrofagów oraz produkcję cytokin prozapalnych w tkankach. Wykazano, że substancje czynne kadzidłowca indyjskiego blokują aktywację czynnika transkrypcyjnego NFκB i zmniejszają przez to uwalnianie czynnika martwicy nowotworu TNF-alfa, interleukin: IL-1, IL-2, IL-4, IL-6 oraz interferonu gamma IFN-γ. Ekstrakt z gumożywicy Boswellia serrata działa stabilizująco na komórki tuczne, co udowodniono w jednym z doświadczeń in vivo na szczurach. Działanie to było zależne od dawki ekstraktu.

Badania dowodzą, że substancje czynne Boswellia serrata spowalniają syntezę leukotrienów poprzez blokowanie enzymu 5-lipooksygenazy (5-LOX), co uniemożliwia dalsze przemiany kwasu arachidonowego i rozwój stanu zapalnego. Leukotrieny są syntezowane przez leukocyty (głównie przez neutrofile). Mechanizm aktywności przeciwzapalnej kwasów bosweliowych różni się więc od aktywności substancji przeciwzapalnych z grupy NLPZ, które działają na zasadzie hamowania wytwarzania prostaglandyn. Jednocześnie terapia ekstraktem z Boswellia serrata jest pozbawiona działań niepożądanych, które wiążą się z leczeniem niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi.

Hamujący wpływ kwasów bosweliowych kadzidłowca indyjskiego na syntezę leukotrienów działa korzystnie na stan pacjentów cierpiących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego. W jednym z doświadczeń pacjenci znajdujący się w zaawansowanym stadium choroby (II i III faza) otrzymywali 3 razy dziennie przez 6 tygodni 350 mg gumożywicy Boswellia serrata. Grupę kontrolną stanowiły osoby leczone sulfasalazyną. Okazało się, że u 82% pacjentów leczonych gumożywicą kadzidłowca indyjskiego doszło do remisji choroby, w porównaniu z 75% w grupie otrzymującej przeciwzapalny sulfonamid. Przeprowadzono również randomizowane, podwójnie ślepe badanie kliniczne, porównujące terapię ekstraktem z Boswellia serrata oraz mesalazyną, wśród 102 osób cierpiących na chorobę Leśniowskiego-Crohna. W badaniu posłużono się indeksem aktywności choroby Leśniowskiego-Crohna (CDAI, Crohn's Disease Activity Index). Ocena objawów miała miejsce przed rozpoczęciem doświadczenia oraz po jego zakończeniu. Wynik w grupie otrzymującej ekstrakt z kadzidłowca indyjskiego został zmniejszony o 90 punktów, natomiast w przypadku mesalazyny o 53 punkty. W rezultatach badania podkreślono, że biorąc pod uwagę skuteczność i bezpieczeństwo Boswellia serrata, terapia rośliną nie ustępuje leczeniu znanym środkiem przeciwzapalnym – mesalazyną.

Kwasy triterpenowe zawarte w gumożywicy kadzidłowca indyjskiego wykazały działanie przeciwnowotworowe wobec komórek ludzkiej ostrej białaczki promielocytowej HL-60. Związki – kwas β-bosweliowy, kwas 3-O-acetylo-β-bosweliowy, kwas 11-keto-β-bosweliowy i 3-O-acetylo-11-keto-bosweliowy – hamowały procesy syntezy DNA i RNA oraz białek w komórkach nowotworu. W licznych badaniach na zwierzętach sprawdzano antyproliferacyjne właściwości Boswellia serrata. Zauważono wyraźne zmniejszenie reakcji zapalnej i zahamowanie procesu proliferacji komórek naskórka pod wpływem rośliny.

W jednym z doświadczeń badano profilaktyczne i lecznicze działanie Boswellia serrata na szczury ze zmianami neurodegradacyjnymi (model choroby Alzheimera). Stwierdzono, że napary z kadzidłowca indyjskiego zmniejszyły uszkodzenia neuronów, podniosły poziom acetylocholiny i obniżyły aktywność acetylocholinoesterazy w obrębie struktur mózgowych. Jednocześnie zwierzęta otrzymujące kadzidłowca indyjskiego miały lepsze wyniki w testach stresu behawioralnego (test rotarod, czyli badanie koordynacji ruchowej, oraz test labiryntu T – ocena pamięci przestrzennej i zmienności zachowań).

Ekstrakt z Boswellia serrata został przebadany pod kątem skuteczności przeciwastmatycznej. Przeprowadzono badanie kliniczne z udziałem 40 pacjentów (23 mężczyzn i 17 kobiet) w wieku od 18 do 75 lat, ze stwierdzoną astmą oskrzelową (trwającą 9,58 +/- 6,07 lat). Ochotnicy przez 6 tygodni, 3 razy dziennie otrzymywali preparat zawierający 300 mg gumożywicy Boswellia serrata w postaci gumy do żucia. Po zakończeniu badania 70% pacjentów zgłosiło poprawę stanu zdrowia (m.in. zmniejszenie duszności, rzężenia w obrębie dróg oddechowych oraz napadów kaszlu). Badania krwi wykazały zmniejszenie stężenia eozynofilów oraz wskaźnika OB (marker stanu zapalnego) u tych pacjentów. Jednocześnie u osób otrzymujących gumożywicę kadzidłowca indyjskiego stwierdzono zwiększone wartości FEV1 (nasilona pierwszosekundowa objętość wydechowa), FVC (pojemność życiowa płuc) oraz PEVR (szczytowy przepływ wydechowy).

Olejek eteryczny z kadzidłowca indyjskiego ma udowodnione w badaniach działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Za aktywność przeciwko mikroorganizmom odpowiada najprawdopodobniej wysoka zawartość substancji, takich jak α-tujen, ρ-cymen i sabinen. Dowiedziono, że olejek z Boswellia serrata może skutecznie hamować patogeny odpowiedzialne za infekcje skóry, skóry głowy oraz paznokci. Roślina wykazuje synergizm działania z azolowymi środkami przeciwgrzybiczymi, szczególnie wobec drożdżaka Candida albicans.

Ekstrakt z gumożywicy Boswellia serrata wpływał na motorykę jelit gryzoni oraz działał przeciwbiegunkowo. Udowodniono przeciwzapalne działanie kwasów bosweliowych.

Suplementacja Boswellia serrata wraz z posiłkami tłuszczowymi może zwiększać stężenie substancji czynnych kadzidłowca indyjskiego w osoczu krwi.

Kadzidłowiec indyjski nie powinien być przyjmowany w okresie ciąży ze względu na możliwe działanie poronne. Należy unikać stosowania suplementów z Boswellia serrata w czasie karmienia piersią, ponieważ brakuje badań dotyczących bezpieczeństwa rośliny w tym zakresie.

Przykładowe dawkowanie suplementów Boswellia serrata:

• astma: 300-400 mg ekstraktu (zawierającego 60% kwasu bosweliowego) 3 razy dziennie;
• stany zapalne: 300-400 mg ekstraktu (zawierającego 60% kwasów bosweliowych) 3 razy dziennie;
• wrzodziejące zapalenie jelita grubego: 350-400 mg ekstraktu 3 razy na dobę.

Boswellia serrata może wywierać hamujący wpływ na izoenzymy cytochromu P450: CYP1A2, 2C8, 2C9, 2C19, 2D6 i 3A4, a tym samym wchodzić w interakcje z substancjami leczniczymi będącymi substratami dla tych izoenzymów.

Poprzez hamowanie metabolizmu hormonalnych leków antykoncepcyjnych oraz HTZ roślina może nasilać ich działania niepożądane w postaci np. migren, osłabienia libido, zakażeń dróg moczowych, trądziku i wielu innych.

Kwasy bosweliowe zawarte w ekstraktach z kadzidłowca indyjskiego mogą hamować białko transportowe określane jako glikoproteina P (tzw. modulacja aktywności transportowej P-gp). Z tego powodu Boswellia serrata może wchodzić w interakcje z lekami transportowanymi przez błonę przewodu pokarmowego za pośrednictwem P-gp (niektóre leki przeciwnowotworowe, immunosupresyjne, przeciwarytmiczne, przeciwdepresyjne, antybiotyki).

Jednoczesna terapia kadzidłowcem indyjskim i warfaryną może skutkować zwiększeniem wartości INR (znormalizowany czas protrombinowy). Najprawdopodobniej u podstaw tej interakcji leży wpływ rośliny na hamowanie lipooksygenazy oraz zmniejszanie aktywności izoenzymów CYP2C19, 3A4 i 2C9, które biorą udział w metabolizmie warfaryny.

Suplementacja ekstraktów z Boswellia serrata może stać się przyczyną wystąpienia działań niepożądanych, które są jednak rzadkie i mają charakter przemijający.

Do najczęściej obserwowanych skutków ubocznych należą zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (ból brzucha, nudności i wymioty, biegunka, zgaga), ból głowy oraz skórne reakcje alergiczne (wysypka, świąd). Opisano przypadek kontaktowego zapalenia skóry u kobiety stosującej krem z kadzidłowcem indyjskim do leczenia oparzeń drugiego stopnia.

Suplementacja ekstraktów z gumożywicy Boswellia serrata może powodować nasilone krwawienia menstruacyjne oraz wywoływać efekt poronny.

Przeprowadzone na szczurach badanie toksyczności przewlekłej kadzidłowca indyjskiego pozwoliło ustalić, że roślina jest względnie bezpieczna dla zwierząt do wysokiej dawki wynoszącej 500 mg/kg masy ciała. Eksperyment trwał 90 dni. Podczas badania zaobserwowano zmniejszenie masy ciała zwierząt otrzymujących wysokie dawki Boswellia serrata, jednak miało ono charakter odwracalny w okresie rekonwalescencji zwierząt. Parametry hematologiczne szczurów otrzymujących kadzidłowiec indyjski (liczba erytrocytów, trombocytów i białych krwinek, hematokryt) nie różniły się od parametrów grupy kontrolnej. Podobnie nie zauważono zmian dotyczących stężenia azotu mocznikowego, glukozy, białka całkowitego, kreatyniny oraz aminotransferazy alaninowej i asparaginianowej. Obniżeniu uległo natomiast stężenie cholesterolu całkowitego oraz trójglicerydów we krwi zwierząt otrzymujących Boswellia serrata. Badanie masy narządowej płuc, wątroby, nerek, jajników, nadnerczy, serca, śledziony i mózgu nie wykazało żadnych odchyleń.