Begonia — roślina ozdobna czy lecznicza?

W Polsce rośliny z rodzaju begonia kojarzone są przede wszystkim ze swoimi walorami estetycznymi. Są uprawiane jako rośliny ozdobne, które najczęściej goszczą na tarasach i balkonach. W krajach swojego pochodzenia begonia jest ceniona również dzięki posiadanym właściwościom leczniczym. Kłącza begonii wykorzystuje się do leczenia infekcji dróg oddechowych jako środek przeciwbakteryjny, przeciwzapalny i przeciwgorączkowy. Preparaty zielarskie na bazie rośliny (sok, napary i odwary) sprzyjają oczyszczaniu oskrzeli poprzez działanie wykrztuśne i rozrzedzające zalegającą wydzielinę śluzową. W Paragwaju sok z begonii służy do płukania bolącego gardła. Liście begonii są uważane za pomocne w przypadku zakażenia grzybem drożdżakowym Candida albicans. Można nimi płukać jamę ustną, a także podmywać podrażnione miejsca intymne.

W medycynie ludowej begonię uważa się za roślinę pomocną w zaburzeniach trawienia. Podaje się ją w przypadku biegunki, również tej spowodowanej zakażeniem pałeczkami Shigella (czerwonka bakteryjna). Sok z rośliny wypija się w razie krwawych wymiotów i problemów z wrzodami trawiennymi. Kwiaty z kolei słyną z właściwości ochronnych na wątrobę.

Dodatkowo mają pobudzać krążenie krwi i sprzyjać eliminacji toksyn z organizmu. W Meksyku łodygi begonii są chętnie żute ze względu na orzeźwiający kwaśny smak i hepatoprotekcję. Wierzy się, że pędy rośliny skutecznie zmniejszają powiększoną śledzionę. Korzenie oraz bulwy begonii tradycyjnie były podawane w Indiach i innych krajach jako środki wywołujące wymioty.

Ze względu na wysoką zawartość witaminy C są spożywane także w celu zapobiegania szkorbutowi. Begonia jest używana przez kobiety do łagodzenia zaburzeń cyklu miesiączkowego, tj. bolesnych skurczów brzucha oraz obfitych krwawień menstruacyjnych. Begonia ogranicza również upławy poporodowe. Działa przeciwbólowo, rozkurczająco oraz przeciwzapalnie. Tradycyjnie sok z kwiatów begonii bądź sporządzony z nich napar wypija się w celu zmniejszenia uporczywego bólu głowy i gorączki.

W Indiach Zachodnich begonia jest uważana za roślinę pomocną w leczeniu nowotworów. Zewnętrznie kwiatami begonii można okładać drobne skaleczenia na skórze oraz oparzenia i miejsca po ukąszeniach owadów czy węży. Kłącze begonii stanowi skuteczne lekarstwo w przypadku cierni wbitych w ciało, ponieważ zapobiega rozwojowi infekcji bakteryjnej. Sokiem naciera się podrażnione dziąsła i miejsca wokół bolącego zęba. Kobiety nakładają posiekane liście begonii na podrażnione i obolałe sutki.

W Nepalu zmiażdżonymi liśćmi okłada się obolałe palce stóp po górskich wędrówkach. Dzięki właściwościom przeciwzapalnym odwary z begonii służą do nacierania mięśni i stawów np. po urazie. Sok otrzymany z korzeni pewnych gatunków begonii (np. Begonia picta) po rozcieńczeniu jest zakrapiany do zainfekowanych spojówek oraz służy do przemywania podrażnionych powiek. Dzięki zawartości szczawianów wapnia sok z begonii wzmacnia włosy, skórę i paznokcie.

Begonie są składnikiem kuchni wielu państw świata. Gotuje się je i spożywa m.in. w Japonii, Indiach, Indonezji i Birmie. Liście często smaży się lub dodaje na surowo do sałatek. W Filipinach i Brazylii z begonii sporządza się środki aromatyzujące. Sok z rośliny można wykorzystać jako środek służący do powstania zsiadłego mleka przy produkcji sera.

Nazwa begonia odnosi się do rodzaju roślin należących do rodziny begoniowatych Begoniaceae. Liczba gatunków begonii szacowana jest na ponad 1500. Wśród nich wyróżniamy zarówno rośliny jednoroczne, jak i trwałe begonie o typie drewniejących podkrzewów. Roślina pochodzi z terenów Ameryki Środkowej i Południowej, Azji i Afryki Subsaharyjskiej o klimacie tropikalnym i/lub subtropikalnym. Niektóre gatunki begonii są charakterystyczne dla wilgotnych lasów deszczowych. Naturalnym obszarem wzrostu dużej grupy begonii są także siedliska górskie (np. Andy w Peru). Wymagania hodowlane poszczególnych gatunków są więc zróżnicowane, jednak można wyodrębnić kilka podstawowych cech uprawy.

Begonie preferują glebę żyzną i przepuszczalną, o umiarkowanej wilgotności i lekko kwaśnym odczynie. Najlepiej kwitną w miejscach o średnim nasłonecznieniu. Nie są odporne na mróz. Z tego powodu w Polsce są sadzone głównie jako ozdobne rośliny doniczkowe, na balkonach i tarasach.

Cechą charakterystyczną begonii jest asymetryczne ścięcie blaszki liściowej u nasady, stąd pochodzi inna nazwa begonii, tj. ukośnica. Liście rośliny mają falowane bądź ząbkowane brzegi. Są ułożone naprzemiennie wzdłuż łodygi. Ogonek liściowy begonii u swojej podstawy jest zaopatrzony w dwa mięsiste przylistki. Begonie uprawiane w Polsce mają giętkie, mięsiste i zielone łodygi. Ich dekoracyjne kwiaty wyrastają z kątów liściowych i mają zabarwienie białe, różowe, czerwone, pomarańczowe lub żółte. Są rozdzielnopłciowe i jednopienne, co oznacza, że na roślinie wyróżniamy kwiaty męskie z licznymi pręcikami oraz kwiaty żeńskie z okazałym słupkiem. Owocem begonii jest sucha, pękająca torebka zawierająca liczne nasiona. Niektóre gatunki tropikalnych begonii wytwarzają okazałe bulwiaste kłącza.

W ogrodnictwie rośliny z rodzaju begonia są zwyczajowo dzielone na trzy kategorie: begonie bulwiaste i begonie włókniste, uprawiane dla kwiatów, oraz rośliny kłączowe, które popularność zyskały dzięki ozdobnym liściom.

Mnogość gatunków begonii powoduje, że szczegółowa analiza składu każdego z nich jest niemożliwa. Wiadomo, że w roślinach tego rodzaju związkami odpowiedzialnymi za prozdrowotne właściwości są m.in. sterole roślinne (daukosterol, stigmasterol, beta-sitosterol), flawonoidy, glikozydy antrachinonowe, saponiny, substancje garbnikowe (taniny), alkaloidy, znaczne ilości witaminy C oraz substancji mineralnych (sód, potas, wapń, magnez, fosfor, żelazo, miedź, cynk). W korzeniach i kłączach niektórych gatunków obecne są substancje zwane kukurbitacynami.

Etanolowe ekstrakty z liści dziewięciu gatunków begonii zostały zbadane pod kątem aktywności przeciwgrzybiczej wobec drożdżaka Candida albicans. Wyniki doświadczenia pokazały, że etanolowe ekstrakty z liści badanych gatunków begonii wykazywały wysoką aktywność przeciwko drożdżakowi. Szczególną aktywnością przeciwgrzybiczą charakteryzowały się: Begonia goegoensis, Begonia foliosa i Begonia heracleifolia. Uzasadnia to stosowanie begonii w leczeniu kandydozy przez lokalne społeczności (medycyna ludowa) i stwarza możliwość opracowania nowych leków przeciwgrzybiczych z wykorzystaniem roślin z rodzaju begonia.

Wodne wyciągi z Begonia malabarica wykazały znaczącą aktywność przeciwgrzybiczą wobec Aspergillus Niger. W mniejszym stopniu hamowały również wzrost Gram-ujemnej bakterii Vibrio cholerae.

W jednym z doświadczeń badano jeden z gatunków begonii pod kątem skuteczności hamowania wzrostu lekoopornej bakterii Pseudomonas aeruginosa oraz pod kątem aktywności przeciw β-laktamazom wytwarzanym przez szczepy badanego drobnoustroju. Etanolowy ekstrakt z liści Begonia goegoensis wykazał silną aktywność przeciwko pałeczce ropy błękitnej Pseudomonas aeruginosa.

Begonia malabarica została przebadana pod kątem właściwości przeciwcukrzycowych. W doświadczeniu wykorzystano szczury laboratoryjne bez cukrzycy oraz szczury z cukrzycą indukowaną podawaniem streptozocyny. Doustna aplikacja ekstraktów metanolowych z rośliny spowodowała znaczące obniżenie poziomu glukozy w obu grupach zwierząt. Dodatkowo odnotowano zwiększoną ilość insuliny we krwi oraz wzrost poziomu glikogenu wątrobowego u szczurów z cukrzycą. Nie odnotowano zmian w profilu lipidowym zwierząt – poziom trójglicerydów oraz cholesterolu nie zmienił się. Kuracja ekstraktem z begonii spowodowała obniżenie poziomu kreatyniny mocznikowej i transaminazy glutaminowo-pirogronowej (SGPT) u zwierząt.

Z kłączy gatunku Begonia heracleifolia wyizolowano 6 związków określanych jako kukurbitacyny: kukurbitacyna B, kukurbitacyna D, 23,24-dihydrokukurbitacyna D 23, 24-dihydrokukurbitacyna F, 2-O-β-glukopiranozylo-kukurbitacyna B oraz 2-O-β-glukopiranozylo-kukurbitacyna D. Dla części z nich zaobserwowano aktywność antyproliferacyjną wobec komórek nowotworowych ludzkiego raka nosogardła, komórek raka stercza PC3, mysich komórek włókniakomięsaka MethA oraz mysich embrionalnych fibroblastów linii NIH 3T3. Siła działania przeciwnowotworowego kukurbitacyn była wysoka, ale mechanizm tej własności nie został poznany. Przypuszcza się, że ma on związek z wpływem związków wyizolowanych z begonii na rozerwanie aktyny, która stanowi białko budulcowe komórkowych filamentów cienkich miofibryli oraz mikrofilamentów.

W innym doświadczeniu sprawdzano aktywność przeciwnowotworową wodnych ekstraktów z liści oraz łodygi gatunku Begonia medicinalis wobec linii komórkowych raka szyjki macicy Hela, raka piersi MDA-MB oraz gruczolakoraka jelita grubego HT-29. We wnioskach podkreślono, że ekstrakty mają potencjał jako lekarstwo na raka.

Gatunek Begonia Roxburghii został przebadany pod kątem aktywności przeciwbólowej, przeciwartretycznej, trombolitycznej i cytotoksycznej.

Rośliny z rodzaju begonia są stosowane w medycynie ludowej Ameryki Środkowej i Południowej, Afryki oraz Azji. W Europie begonie są traktowane przede wszystkim jako rośliny ozdobne, brakuje ich wykorzystania w ziołolecznictwie.

Miejscowe plemiona wykorzystują poszczególne części begonii (kwiaty, łodygi, korzenie) zarówno zewnętrznie, jak i do tworzenia naparów oraz odwarów ziołowych do użytku wewnętrznego. Z begonii otrzymuje się również sok, którym po rozcieńczeniu zakrapia się zainfekowane oczy.

Rośliny z rodzaju begonia nie powinny być używane do terapii wewnętrznych przez pacjentów cierpiących na choroby układu moczowego (piasek, kamienie nerkowe). Roślina zawiera kwas szczawiowy, który może nasilać te problemy.