Strączyniec cewiasty — ajurwedyjski pogromca chorób

Strączyniec cewiasty (łac. Cassia fistula) to drzewo należące do rodziny motylkowatych Fabaceae. Roślina najprawdopodobniej pochodzi z Indii, jednak obecnie jest szeroko rozpowszechniona na terenach strefy międzyzwrotnikowej (m.in. w Chinach, na Filipinach, w Malezji, Indonezji i Tajlandii). Bywa sadzona w parkach, alejkach miejskich i przydomowych ogrodach ze względu na ozdobny wygląd kwiatów. Roślina nie jest odporna na mróz, natomiast jej wymagania glebowe są niskie. Może rosnąć w miejscach półcienistych, jednak preferuje stanowiska dobrze nasłonecznione. Opisywane drzewo liściaste dorasta do 10-15 m wysokości. Pień Cassia fistula pokrywa jasnoszara kora o gładkiej powierzchni, która z czasem nabiera szorstkiej struktury i brązowego koloru. Gałęzie strączyńca są giętkie i rozłożyste, pokryte liśćmi ułożonymi naprzeciwlegle. Blaszka liściowa ma kształt pierzasty i średnią długość 30-40 cm. Składa się z 4-8 par jajowatych listków, z których każdy ma około 7,5-15 cm długości i 2-5 cm szerokości. Okres kwitnienia strączyńca przypada na późną wiosnę. Pojawiające się kwiaty mają żółte zabarwienie. Są silnie wonne i tworzą długie, zwisające grona (stąd angielska nazwa rośliny golden shower tree, czyli złoty prysznic). Kwiaty mają średnicę 4-7 cm. Posiadają 5-płatkową koronę, słupek oraz pręciki. Owocem Cassia fistula jest strąk. Wydziela silny, nieprzyjemny zapach. Strąk ma brązowy kolor i cylindryczny kształt. Długość owoców strączyńca wynosi około 25-50 cm, natomiast ich średnica to 1,5-3 cm. W strąku znajduje się od 25 do 100 nasion o jasnobrązowym zabarwieniu i lśniącej powierzchni. Nasiona umiejscowione są w przegrodach tworzonych przez cienkie, beżowe błonki. Są one otoczone brązowoczarnym miąższem o słodkim smaku i kleistej konsystencji. Strąki ulegają stopniowemu drewnieniu na drzewie i opadają po 2-3 miesiącach od pojawienia się na roślinie.

Lecznicze właściwości strączyńca cewiastego Cassia fistula wykorzystywane są od ponad 2000 lat na terenach Półwyspu Indyjskiego. W tradycyjnej medycynie ajurwedy drzewo nazywane jest aragvadha, czyli pogromcą chorób. Ludność Indii oraz Sri Lanki używa wszystkich części rośliny, ceniąc ich prozdrowotne właściwości. Korzenie strączyńca są uznawane za surowiec moczopędny. Używa się ich w przypadku stanów chorobowych dróg moczowych, leczy się nimi adenopatię, gruźlicę, kiłę, trąd oraz choroby skóry. Z kwiatów Cassia fistula sporządzane są napary o działaniu przeciwgorączkowym. Miąższ pozyskany ze strąków jest wykorzystywany jako łagodny lek przeczyszczający, ale także środek łagodzący objawy refluksu żołądka. Nasiona pozyskane z owoców również działają przeczyszczająco i wiatropędnie, przynosząc ulgę przy zaparciach. Wykorzystuje się je w celu poprawy apetytu oraz jako surowiec żółciopędny, pomocny w problemach trawiennych. Ajurweda uznaje owoce Cassia fistula za środek pomocny w chorobach serca. Z kolei liście drzewa oraz kora zebrana z jego pnia służą do okładów w przypadku bóli reumatycznych oraz chorób skóry. Z liści strączyńca tworzy się okłady na miejsca objęte różą. Liście służą również do przygotowywania naparu w razie infekcji oraz uporczywego kaszlu. Strączyniec wykorzystywany jest jako antidotum na pasożyty ludzkie, a na terenie Nepalu z owoców drzewa tworzy się specjalną pastę nakładaną na miejsca ukąszenia węży.

W Meksyku drewno Cassia fistula jest popularnym środkiem opałowym.

Strączyniec cewiasty Cassia fistula stanowi źródło wielu substancji posiadających aktywność biologiczną. Główne grupy związków zawartych w roślinie tworzą antrachinony oraz flawonoidy (m.in. pochodne flawan-3-olu), przy czym skład poszczególnych surowców otrzymywanych z drzewa jest zróżnicowany. Wśród związków aktywnych rośliny można wymienić: kwas organiczny (fistulic acid), reinę i jej glukozyd (grupa antrachinonów), galaktomannan (rodzaj polisacharydu), sennozydy A i B, garbniki, flobafeny (pigmenty zwane czerwienią garbnikową), oksyantrachinon, emodynę (pochodne hydroksyantracenu), kwas chryzofanowy, fistuakacydynę, barbaloinę, lupeol, beta-sitosterol i heksakozanol. Nasiona Cassia fistula składają się przede wszystkim z polisacharydów (ok. 50%), białka (ok. 24%), substancji tłuszczowych (ok. 4,5%), błonnika (ok. 6,5%) oraz antrachinonów (ok. 2%). Z kolei w liściach rozkład substancji budulcowych wygląda następująco: białko (ok. 16%), tłuszcze (ok. 6,7%), błonnik roślinny (ok. 20%) oraz węglowodany (ok. 40%). Związki aktywne wyizolowane z liści strączyńca to reina, chryzofanol i fisjon, pektyny, substancje garbnikowe, sennozydy A i B, kwas szczawiowy, mrówkowy i masłowy, lignany, biflawonoidy i triflawonoidy oraz kwasy fenolowe. Kwiaty strączyńca zawierają m.in. alkaloidy, kaemferol i kwasy organiczne (heptakozanowe, hentriakontanowy, triakontanowy, nonakozanowy i giberelinowy). W owocach znaleziono pochodne żywiczne i woskowe, olejki eteryczne, fistulinę, oksyantrachinon, garbniki, alkohol cerylowy, glikozydy – sennozydy A i B. Pulpa uzyskana z owoców strączyńca jest bogata w barbaloinę.

W doświadczeniu na szczurach laboratoryjnych badano potencjał ekstraktu metanolowego z liści strączyńca cewiastego na proces gojenia ran zwierząt (dla stężeń wyciągów wynoszących 5% i 10%). Badany ekstrakt nakładano na skórne nacięcia. Stwierdzono przyspieszoną regenerację tkanek pod wpływem rośliny i szybsze zamykanie się ran w porównaniu z grupą kontrolną.

Substancje czynne zawarte w liściach Cassia fistula działają przeciwbakteryjnie. Spośród przebadanych ekstraktów z liści największą siłę działania przeciwko drobnoustrojom Gram(+) i Gram(-) posiadały wyciągi etanolowe. Wśród badanych gatunków znalazły się szczepy Bacillus cereus, Staphylococcus epidermidis i Staphylococcus aureus. Stwierdzono również, że roślina wykazuje szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego, co może być przyszłościowo wykorzystane w medycynie. Najprawdopodobniej za tę aktywność strączyńca odpowiadają związki fenolowe zawarte w nadziemnych częściach drzewa oraz lektyny obecne w nasionach. W jednym z doświadczeń in vitro lektyny określone symbolami CSL-1, CSL-2 i CSL-3 badano pod kątem aktywności przeciwbakteryjnej. Spośród związków lektynowych to CSL-3 znacząco hamował wzrost patogennych dla człowieka bakterii Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis, Bacillus megaterium, Streptococcus haemolyticus, Streptococcus aureus, Sarcina lutea, Klebsiella sp., Escherichia coli, Shigella sonnei, Shigella shiga, Shigella flexneri, Shigella boydii, Shigella dysenteria i Salmonella typhi.

Strączyniec posiada przebadaną aktywność przeciwwirusową wobec wirusa pryszczycy FMDV, wirusa RDV (Rice Dwarf Virus), wirusa krowianki VV oraz wirusa IBR wywołującego zakaźne zapalenie nosa i tchawicy bydła. Substancje czynne hamujące rozwój wirusów wyizolowano zarówno z liści, strąków, jak i kory drzewa Cassia fistula.

Ekstrakty z nasion, liści oraz kwiatów Cassia fistula działały hamująco na wzrost grzybów: Candida albicans, Trichophyton mentagrophytes, Trichophyton rubrum, Trichophyton simii oraz Epidermophyton floccosum. Siła działania wyciągu metanolowego z liści strączyńca cewiastego była porównywalna ze znanym środkiem o działaniu przeciwgrzybiczym – klotrimazolem.

Poza działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym i przeciwgrzybiczym Cassia fistula działa owadobójczo m.in. wobec komarów gatunku Anopheles stephensi, które są głównymi nosicielami malarii na terenie Indii (doświadczenie z wykorzystaniem metanolowego ekstraktu z liści strączyńca cewiastego).

Strączyniec wykazuje właściwości obniżające temperaturę ciała. Przeprowadzone doświadczenie na szczurach laboratoryjnych wykazało spadek temperatury ciała zwierząt przy podaniu metanolowego ekstraktu z pąków rośliny. Dawka 200 mg/kg masy ciała spowodowała obniżenie temperatury optymalnej ciała szczurów na okres 180 minut.

Antrachinony obecne w strączyńcu warunkują działanie przeczyszczające rośliny. Mechanizm działania substancji czynnych Cassia fistula opiera się na przyspieszeniu motoryki jelita grubego oraz modyfikacji procesów wchłaniania zwrotnego w obrębie okrężnicy. Doświadczenia in vitro potwierdzające aktywność przeczyszczającą zostały przeprowadzone m.in. na izolowanym jelicie świnek morskich.

Owoce strączyńca cewiastego zawierają substancje o aktywności hipolipemicznej, o czym świadczy m.in. badanie in vivo przeprowadzone z wykorzystaniem myszy laboratoryjnych. Zwierzętom otrzymującym dietę wysokotłuszczową podawano doustnie etanolowy ekstrakt z owoców Cassia fistula w stężeniach: 100 mg, 300 mg i 500 mg/kg masy ciała. Testy trwały 30 dni. Po tym czasie stwierdzono zmniejszenie kumulacji lipidów w adipocytach, normalizację ich stężeń w surowicy krwi oraz przywrócenie prawidłowej aktywności enzymów: dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy i peroksydazy glutationowej. Poza korzystnym wpływem na profil lipidowy strączyniec działa również antyoksydacyjnie. Siła aktywności przeciwutleniającej jest różna dla poszczególnych części rośliny. W jednym z doświadczeń najwyższy potencjał antyrodnikowy posiadała kora strączyńca, co było najprawdopodobniej związane z wysoką zawartością polifenoli w badanym surowcu. Wyciągi metanolowe z kwiatów oraz miazgi owocowej wykazały dużo mniejszą siłę działania przeciwutleniającego, co powiązano z zawartością cukrów redukujących i substancji o aktywności prooksydacyjnej.

W doświadczeniach na zwierzętach laboratoryjnych dowiedziono, że strączyniec cewiasty ma właściwości hipoglikemiczne. U szczurów z cukrzycą indukowaną podaniem streptozocyny obniżono poziom glukozy we krwi poprzez podanie metanolowego ekstraktu z kory Cassia fistula.

Opisywana roślina działa ochronnie na komórki wątrobowe. Hepatoprotekcyjne właściwości strączyńca udowodniono, podając szczurom doustnie ekstrakt z liści Cassia fistula (400 mg/kg masy ciała). Substancją obciążającą wątrobę był paracetamol. W podsumowaniu doświadczenia podkreślono obniżenie stężenia enzymów wątrobowych w surowicy krwi, takich jak: fosfataza alkaliczna, aminotransferaza asparaginianowa oraz aminotransferaza alaninowa. Zmniejszyło się również stężenie bilirubiny. Zaobserwowano zahamowanie peroksydacji lipidów komórek wątrobowych pod wpływem rośliny.

Strączyniec cewiasty ma aktywność przeciwzapalną. W doświadczeniach in vivo z wykorzystaniem szczurów laboratoryjnych udowodniono, że podanie alkoholowych wyciągów z liści Cassia fistula zmniejszyło obrzęk łap zwierząt stymulowany karageniną.

Antrachinon reina zawarty w strączyńcu działał cytotoksycznie na komórki gruczolakoraka linii COLO 320 D w testach in vitro. Stwierdzono zahamowanie namnażania komórek nowotworowych na skutek zakłócenia szlaku kinazy białkowej aktywowanej mitogenem. Badania in vivo na myszach z rakiem Ehrlicha, którym podawano wodne i metanolowe wyciągi z Cassia fistula, wykazały wydłużenie czasu przeżycia zwierząt oraz zmniejszenie objętości guza.

Na polskim rynku nie znajdziemy preparatów zawierających Cassia fistula. W medycynie indyjskiej popularnymi suplementami aptecznymi opierającymi się na właściwościach strączyńca cewiastego są m.in. kapsułki Kabaj Mukti Capsules. Dawkowanie preparatu to 1-2 kapsułki, które przyjmuje się 2 bądź 3 razy dziennie po posiłku, popijając szklanką ciepłej wody. Suplement stosowany jest w celu normalizacji perystaltyki jelit oraz do zwalczania zaparć. Innym suplementem dostępnym na zagranicznym rynku jest nalewka SBL Cassia Fistula Mother Tincture Q. Zalecane użycie to 3-5 kropli nalewki rozpuszczonych w połowie szklanki wody. Wskazaniami do jej stosowania są zaburzenia trawienia, wzdęcia, zaparcia, brak apetytu, ale również choroby skórne, przeziębienie, katar i gorączka.

Duże dawki surowca roślinnego mogą wywołać przykre dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego: kurczowe bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunkę.

W jednym z badań in vivo podawano myszom metanolowy ekstrakt z nasion strączyńca cewiastego Cassia fistula. Nie zaobserwowano objawów toksyczności po zastosowaniu wysokiej dawki ekstraktu równej 5000 mg/kg masy ciała. Potwierdziło to bezpieczeństwo stosowania rośliny w tradycyjnej medycynie ludowej, jednak wymagane są dalsze badania w tym zakresie.