Kokoryczka — na trądzik i przebarwienia

Nazwą kokoryczka (łac. Polygonatum) określa się kilkadziesiąt roślin (ponad 70) należących do rodziny szparagowatych Asparagaceae. Występują one w umiarkowanej strefie klimatycznej, głównie na terenie Chin Południowo-Zachodnich, ale również w Europie i Ameryce Północnej. W Polsce spotyka się 3 gatunki kokoryczki: okółkową, wielokwiatową oraz wonną (Polygonatum verticillatum, Polygonatum multiflorum, Polygonatum odoratum). Najczęściej można je zobaczyć na skraju widnych lasów liściastych i w zaroślach (kokoryczka wonna i wielokwiatowa) oraz w górskich lasach i kosodrzewinie (kokoryczka okółkowa).

Kokoryczka jest byliną o poziomo rozrastającym się kłączu. Kłącze jest okazałe, grube i pełzające. Wyrastają z niego pędy generatywne, czyli wznoszące się ku górze łodygi. W zależności od gatunku kokoryczka osiąga różną wysokość, np. kokoryczka wielokwiatowa dorasta do 100 cm, natomiast kokoryczka wonna jest o połowę mniejsza (średnio 20-60 cm). Liście kokoryczki mają kształt od wąskolancetowatego i równowąskiego po jajowoeliptyczny. Są ułożone na łodydze okółkowo, naprzeciwlegle bądź skrętolegle. Przykładowo Polygonatum odoratum posiada liście eliptyczne ułożone skrętolegle na wygiętej łukowato, kanciastej łodydze. Są całobrzegie, o szorstkiej powierzchni i z nasadą obejmującą łodygę. Z kolei Polygonatum multiflorum charakteryzuje się jajowatymi liśćmi ustawionymi w dwóch szeregach na walcowatej w przekroju łodydze. Ten gatunek kokoryczki posiada ulistnienie krótkoogonkowe bądź siedzące. Liście Polygonatum verticillatum są wąskolancetowate i ułożone w okółkach po 3-7 sztuk. Kwiaty kokoryczki mają charakter zwisający. Kształt okwiatu określany jest jako rurkowaty bądź dzwonkowaty. Są ułożone pojedynczo lub zebrane w grona po kilka sztuk. Wyrastają najczęściej w kątach liściowych. Okwiat kokoryczki złożony jest z 6 zrośniętych ze sobą listków. Kwiaty są obupłciowe. Cechuje je obecność słupka górnego, który wyrasta z wypukłego dna kwiatowego, 6 pręcików oraz 3 komorowej zalążni. Kwiaty kokoryczki są bezwonne lub wydzielają słaby zapach. Owocami kokoryczki są kuliste jagody zawierające nasiona. W zależności od gatunku owoce mogą posiadać nieco odmienne zabarwienie. Przykładowo jagody kokoryczki wonnej są koloru sinoczarnego, natomiast kokoryczki wielokwiatowej – zielonawoczarne.

W XIX wieku kłącze kokoryczki służyło do tworzenia szminek. Niemieckie określenie rośliny – Schminckwurzel, czyli „korzeń szminkowy” – odnosi się do tych praktyk. W nazewnictwie ludowym wielu krajów funkcjonuje nazwa „pieczęć Salomona” (ang. Solomon’s seal).

Do tej pory opisano ponad 70 gatunków kokoryczki, z czego w piśmiennictwie można odnaleźć wzmianki o zdrowotnych właściwościach niemal 40 z nich. Surowcem leczniczym kokoryczki jest ziele oraz kłącze rośliny Rhizoma et Herba Polygonati. Kłącze pozyskiwane jest głównie w miesiącach wiosennych i jesiennych, natomiast ziele w okresie kwitnienia, który przypada od maja do czerwca. Po zbiorze surowce powinny być suszone w zacienionym i przewiewnym miejscu. Wachlarz zastosowań kokoryczek był niegdyś bardzo szeroki. W zależności od kraju użycie roślin Polygonatum było nieco odmienne. Do dziś kokoryczka jest wykorzystywana w ziołolecznictwie na dużą skalę głównie przez mieszkańców Chin, Japonii oraz Korei. Na obszarach azjatyckich popularne są mieszanki Huangjing i Yuzhu stosowane w chorobach układu oddechowego do rozrzedzania zalegającego śluzu, w osteoporozie, w osłabieniu i zmęczeniu oraz u osób cierpiących na zawroty głowy. Wspomniane preparaty zawierają w składzie wysuszone kłącza oraz ziela kokoryczek Polygonatum sibiricum, Polygonatum cyrtonema, Polygonatum odoratum, Polygonatum punctatum i Polygonatum kingianum. Tradycyjna medycyna ludowa Europy niegdyś wykorzystywała odwary z kokoryczki do przecierania chorobowo zmienionej skóry w przypadku trudno gojących się ran, oparzeń, owrzodzeń i liszajów. Maści z dodatkiem roślin z rodzaju Polygonatum używano na siniaki, stłuczenia, hemoroidy oraz na obrzęki i worki pod oczami. Wewnętrznie kokoryczka stosowana była jako środek przeczyszczający, a w dużych dawkach wywołujący wymioty. Na obszarach Ameryki Północnej kokoryczka służyła kobietom podczas menstruacji oraz osobom cierpiącym na hemoroidy. Wierzono, że poprawia zdolności reprodukcyjne kobiet. Współcześnie znaczenie kokoryczki w Europie i Ameryce zmalało. Wiadomo, że jest rośliną o właściwościach hipoglikemizujących, zmniejszających poziom złego cholesterolu, obniżających ciśnienie tętnicze krwi i regulujących pracę serca. Kokoryczka zwiększa siłę skurczu mięśnia sercowego, jednocześnie zwalniając częstotliwość pracy serca. Zawiera bowiem niewielkie ilości konwalaryny, która stanowi silny składnik nasercowy. Najnowsze badania wskazują na jej działanie przeciwnowotworowe. Zewnętrznie kokoryczka używana jest w kosmetyce do rozjaśniania skóry w przypadku występowania hiperpigmentacji. Jako surowiec śluzowy kokoryczka w postaci okładów pomaga załagodzić stany zapalne skóry oraz błon śluzowych, np. w razie wystąpienia infekcji intymnych. Działa kojąco, chłodzi i odkaża. Odwary, napary oraz wino kokoryczkowe są wykorzystywane przez cukrzyków, u osób z problemami krążeniowymi, obrzękami i zastojami żylnymi oraz w celach uspokajających. Roślina działa moczopędnie, wspomaga oczyszczanie organizmu z toksyn. Może być stosowana w reumatyzmie, ponieważ wierzy się, że wspomaga produkcję mazi stawowej, oraz w kamicy nerkowej jako zioło moczopędne.

Do substancji czynnych biologicznie w zielu oraz kłączu kokoryczki należą polisacharydy, saponiny steroidowe (m.in. konwalaryna), flawonoidy, antrachinony, glikozydy, alkaloidy oraz aminokwasy (asparagina). Asparagina to aminokwas stanowiący niezbędny składnik protein, m.in. tych związanych z przekaźnictwem sygnałów w synapsach nerwowych. Polisacharydy zawarte w kokoryczce posiadają szeroki zakres aktywności biologicznej. Działają immunomodulująco, przeciwnowotworowo, przeciwwirusowo oraz posiadają pewną aktywność przeciwzakrzepową. W tradycyjnej medycynie chińskiej ekstrakty z kokoryczki uważane są również za skuteczne w terapii osteoporozy. W jednym z gatunków kokoryczki (Polygonatum sibiricum) wyizolowano dwa polisacharydy – homogalaktan PSW-1b-2 i galaktomannan PSW-1a – oraz zbadano ich strukturę. W ekstraktach wodnych z tego samego gatunku kokoryczki chińscy naukowcy (Liu i współpracownicy) wyodrębnili 6 innych związków polisacharydowych, a w ekstraktach z użyciem zasad – kolejne 2 polisacharydowe związki czynne. Z kolei dla polisacharydu zawartego w gatunku kokoryczki Polygonatum cyrtonema wykazano działanie immunomodulujące, przeciwstarzeniowe i przeciwwirusowe. Roślina była od lat stosowana przez ludność chińską w leczeniu chorób płuc, uporczywego kaszlu oraz zawrotów głowy. Kolejną grupą związków czynnych zawartych w kokoryczce są saponiny steroidowe. Nowe substancje saponinowe są na bieżąco odkrywane, izolowane i opisywane przez naukowców. Badania odnoszą się między innymi do ich właściwości cytotoksycznych wobec komórek nowotworowych. Przykładowo z kłączy Polygonatum zanlanscianense wyizolowano 4 nowe saponiny, które zostały określone nazwą poligonatozydów A,B,C, D, spirostanole oraz glikozyd megastygmanu. Wszystkie te związki wykazały słabą cytotoksyczność wobec komórek HeLa (linia komórek raka szyjki macicy). Z kolei saponiny steroidowe Polygonatum sibiricum w badaniach na ludzkich komórkach raka sutka MCF-7 wykazały aktywność cytotoksyczną na poziomie umiarkowanym. Badania kłączy kokoryczki Polygonatum odoratum pozwoliły wyodrębnić 3 nowe saponiny steroidowe, które w sposób skuteczny hamowały rozwój patogenów roślinnych (grzybów, m.in. Exserohilum turcicum, oraz bakterii Corynebacterium sepedonium). Surowce kokoryczki zawierają substancje flawonoidowe. Homoizoflawony otrzymane z kłącza Polygonatum odoratum wykazały w badaniach aktywność przeciwbakteryjną oraz przeciwgrzybiczą wobec gatunków Colletotrichum lagenarium, Alternaria brassicae, Verticillium dahliae, Exserohilum turcicum, Escherichia coli, Bacillus cereus i Corynebacterium sepedonium. Ponadto test DPPH udowodnił ich działanie niwelujące na wolny rodnik 2,2-difenylo-1-pikrylohydrazylu i wykazał siłę redukującą związków. Homoizoflawony dzięki ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym potencjalnie mogą być wykorzystane w terapii chorób przewlekłych oraz w ochronie przed zmianami nowotworowymi. W jednym z badań przeprowadzonych przez chińskich naukowców (Zhang i współpracownicy) wykazano, że homoizoflawony kłącza kokoryczki wonnej (Polygonatum odoratum) nasilały wychwyt glukozy stymulowany insuliną przez adipocyty linii 3T3-L1. Stwarza to możliwość przyszłościowego wykorzystania tych związków w terapii insulinooporności. Różne gatunki kokoryczki zawierają substancje zaliczane do lektyn roślinnych. Ich izolacja z materiału roślinnego jest trudna, a badania dotyczące struktury chemicznej i mechanizmu działania lektyn są obecnie pożądane. Do tej pory dowiedziono, że lektyny zawarte m.in. w gatunkach Polygonatum cyrtonema oraz Polygonatum odoratum to związki o działaniu hamującym proliferacje różnych rodzajów komórek rakowych oraz mają zdolność hamowania wirusa HIV. Lektyna wyizolowana z Polygonatum cyrtonema wykazywała znaczną aktywność cytotoksyczną wobec linii komórek MCF-7 raka piersi. Z kolei lektyny zawarte w kokoryczce wonnej okazały się skutecznie indukować apoptozę ludzkich komórek nowotworowych czerniaka linii A375 oraz mysich komórek włókniakomięsaka L929. Stwarza to możliwość wykorzystania tych związków w przyszłości jako potencjalnych leków przeciwnowotworowych i przeciwwirusowych.

Przykładowe przepisy wykorzystujące kokoryczkę:

• Odwar – zalać 40-50 g rozdrobnionego surowca 500 ml wody. Całość gotować przez okres 10 minut, a następnie odstawić na pół godziny pod przykryciem. Gotowy odwar przecedzić. Dawkowanie: rano i wieczorem po pół szklanki odwaru.
• Napar – zalać 1 łyżkę rozdrobnionego ziela kokoryczki szklanką wrzącej wody. Zaparzać przez okres 30 minut, po czym przecedzić. Dawkowanie: rano i wieczorem po pół szklanki naparu. Nadaje się do przecierania chorobowo zmienionej skóry i błon śluzowych, do okładów bądź kąpieli leczniczych.
• Wino kokoryczkowe – 100 g rozdrobnionego kłącza lub ziela kokoryczki zalać 500 g gorącego wina wytrawnego. Zamknąć w butelce bez dostępu powietrza i pozostawić na czas dwóch tygodni. Po maceracji przefiltrować. Dawkowanie: raz dziennie 15-25 ml; zewnętrznie po rozcieńczeniu z wodą w stosunku 1:1 do przecierania skóry i błon śluzowych.
• Tonik na skórę – 1,5 łyżki rozdrobnionych kłączy zalać 2 szklankami letniej wody, całość gotować pod przykryciem przez 5 minut i ostudzić. Po przecedzeniu można używać do przecierania skóry z przebarwieniami czy trądzikiem.
• Nalewka – wykonuje się ją w proporcji 1:5, czyli na 1 część surowca przypada 5 części alkoholu 40-60%. Alkoholem zalewamy rozdrobnione kłącze kokoryczki. Całość macerujemy przez okres 14 dni. Po upływie 2 tygodni gotową nalewkę filtrujemy. Dawkowanie: raz dziennie łyżka nalewki.

Stosowanie przez kobiety w ciąży i karmiące piersią powinno być skonsultowane z lekarzem.

Kokoryczka obniża poziom cukru we krwi, stąd podczas stosowania leków przeciwcukrzycowych konieczna jest kontrola tego parametru.

Nie zaleca się używania kokoryczki bez konsultacji z lekarzem przez osoby z niskim ciśnieniem krwi oraz przez pacjentów przyjmujących leki hipotensyjne czy nasercowe.

Stosowanie kokoryczki w odpowiednich dawkach przez krótki okres jest bezpieczne dla osób dorosłych. Przyjęcie zbyt dużych dawek preparatów ziołowych stworzonych na bazie kokoryczki skutkuje wystąpieniem podrażnienia przewodu pokarmowego, nudnościami, wymiotami, biegunką.