Tymianek — przyprawa o właściwościach leczniczych

Olejek tymiankowy i wyciąg z tymianku od dawna służą do zapobiegania i leczenia wielu dolegliwości. Stosowane są w krztuścu oraz w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych górnych dróg oddechowych i oskrzeli, które przebiegają z utrudnionym odkrztuszaniem. Używane są również w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, gardła i skóry. Ponadto ziele tymianku usprawnia proces trawienia. Popularnym sposobem wykorzystania surowca jest przygotowanie z niego naparu. Napój sprawdza się w przeziębieniu i grypie. Pomaga w odkrztuszaniu, łagodzi ból gardła, a także katar. Naparem można również płukać jamę ustną, włosy, a także przecierać skórę, w celu łagodzenia objawów trądziku. Z naparu można przygotowywać też kompresy i okłady w schorzeniach skórnych. Stanowi także dobry dodatek do odkażających kąpieli ziołowych.

W diecie tymianek stosuje się, aby pobudzić wydzielanie soków żołądkowych i usprawnić trawienie. W związku z tym jest niezastąpionym ziołem do potraw ciężkostrawnych. W kuchni tymianek ma zastosowanie jako przyprawa, tak w stanie świeżym, jak i po wysuszeniu. Dodaje się go do mięs takich jak pieczeń czy gulasz oraz do farszów mięsnych, kotletów, sosów jak również niektórych marynat. W krajach południowych i zachodnich w stanie świeżym dodawany jest do sałatek. Gotowany z rybami morskimi, podobnie jak szałwia, usuwa ich woń. Jako środek antyseptyczny i konserwujący znajduje powszechne zastosowanie w produkcji wyrobów perfumeryjnych i szeregu preparatów farmaceutycznych.

W medycynie ludowej stosowano tymianek przy biegunkach, jako środek dezynfekujący przewód pokarmowy oraz jako lek wykrztuśny przy kaszlu mokrym, a także przeciwko astmie. Wiele z opisywanych w dawnej medycynie zastosowań ziela tymianku, wykorzystuje się współcześnie. Olejek eteryczny otrzymywany z ziela ze względu na zawartość tymolu stosowano jako środek przeciwrobaczy do leczenia zakażenia tęgoryjcem dwunastniczym i włosogłówką. Tymol wskazany był  również w dezynfekcji jamy ustnej, gardła i jamy nosowo−gardłowej. Z flawonoidów tymianku sporządzano preparaty używane do leczenia stanów zapalnych w gośćcu i do terapii przeciwzakrzepowej. Świeże i suche liście tymianku używano w schorzeniach dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i układu nerwowego, przy gośćcu i zapaleniu korzonków nerwowych, a także jako środek moczopędny i pobudzający apetyt. W postaci aromatycznych kąpieli, okładów i maści tymianek pospolity zalecany był przy ostrym gośćcu mięśniowym i stawowym, do leczenia ran, wrzodów i różnych chorób skórnych.

Tymianek był znany i uprawiany już w starożytnym Egipcie, w Grecji i Rzymie. Ceniono go jako roślinę leczniczą. Był symbolem siły. Wchodził w skład napojów miłosnych, balsamów i kadzideł. Stosowano go do walki z pasożytami. Zresztą do dziś składnik olejku z ziela tymianku − a mianowicie tymol − przeznaczony jest do tego celu w dawkach terapeutycznych. Tymianek pospolity również w średniowieczu był znanym lekiem i przyprawą. Uprawiano go początkowo w ogrodach przyklasztornych, a potem coraz częściej także w ogrodach możnych świeckich.

Tymianek pospolity (Thymus vulgaris L.) jest wiecznie zielonym półkrzewem z rodziny jasnowatych (Lamiaceae) o płożących się, rozgałęzionych, czerwonobrunatnych łodygach, które mają wysokość od 20 do 50 centymetrów. Roślina rośnie w krajach śródziemnomorskich, a uprawiana jest w Europie Zachodniej i Środkowej, Azji Mniejszej, Syrii, Maroku, Kanadzie czy też w Stanach Zjednoczonych. Korzeń rośliny jest palowy, cienki, silnie rozgałęziony, drewniejący. Łodyga u podstawy jest natomiast zdrewniała, szarawo owłosiona, a do tego czterokanciasta i rozgałęziona. Liście ułożone naprzeciwlegle są małe, o krótkich, lecz wyraźnych ogonkach, odwrotnie jajowate, wydłużone, usiane gruczołkami olejkowymi. Brzeg liści jest silnie podwinięty ku dołowi. Kwiaty są drobne, różowe, rzadziej białe, zebrane w groniasty kwiatostan. Kielich jest zaś dzwonkowaty, a korona dwuwargowa. Tymianek posiada cztery pręciki, z czego dwa są krótsze. Słupek jest jeden z długą szyjką i dwudzielnym znamieniem. Roślina kwitnie od czerwca do lipca. Owocuje natomiast od sierpnia do września. Owoc składa się z 4 rozłupek okrytych nieopadającym kielichem. Rozłupki są prawie kuliste i ciemne. Surowcem leczniczym jest ziele tymianku. Ścina się je na początku kwitnienia, a potem jeszcze raz lub dwa razy, w miarę jak roślina odrasta. Wysycha łatwo w temperaturze pokojowej. O ile suszy się go w temperaturze podwyższonej, to nie powinna ona przekraczać 35⁰C. Surowiec poddaje się czasami ocieraniu liści i kwiatów, dlatego ziele nazywa się tak zwanym otartym. Zapach ziela jest aromatyczny, a smak korzenny i gorzkawy.

W skład ziela tymianku wchodzą olejki eteryczne, głównie monoterpeny o charakterze fenoli takie jak tymol i jego izomer karwakrol oraz między innymi linalol, p−cymen, limonen, ℽ−terpinen. Skład olejku jest zmienny w zależności od pochodzenia surowca. Ponadto chemizm rośliny obejmują kwasy fenolowe takie jak kwas rozmarynowy. Dodatkowo występują flawonoidy: glikozydy apigeniny, luteoliny, 6−hydroksyluteoliny, a także triterpeny: kwas ursolowy i oleanolowy. Składniki czynne surowca zwiększają czynność wydzielniczą oskrzeli. Mechanizm działania polega na tym, że związki te upłynniają zalegającą w drogach oddechowych wydzielinę. Ułatwia to ruch nabłonka rzęskowego i wyjaśnia wykrztuśne działanie rośliny. Ponadto związki te obniżają napięcie mięśni gładkich oskrzeli. Ziele tymianku ze względu na zawartość głównie tymolu ma także działanie antyseptycznie na błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Wzmaga również wydzielanie soku żołądkowego i działa rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Wyciągi z surowca stosowane zewnętrznie działają przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwbólowo, wywołując rozgrzanie skóry oraz jej przekrwienie. W medycynie tymianek jest uznawany za roślinę „dobrą dla ducha”, ponieważ działa uspokajająco i przynosi ulgę w bezsenności. Surowiec służy do otrzymania olejku (Oleum Thymi) lub tymolu (Thymolum).

Według Farmakopei Polskiej VI ziele tymianku użyte do sporządzenia doustnego naparu o właściwościach wykrztuśnych, nie powinno przekroczyć od 1 do 2 gram surowca w dawce jednorazowej, a dobowo od 4 do 8 gram surowca. Z kolei Komisja Europejska zaleca, aby wewnętrznie wypijać napar z od 1 do 2 gram surowca, kilka razy dziennie lub do 2 gram wyciągu płynnego. Zewnętrznie natomiast można stosować okłady z 5% wyciągu płynnego. Z ziela tymianku można pozyskać również olejek tymiankowy, który zgodnie z Farmakopeą Polską VI nie powinien przekraczać w doustnym roztworze dawki jednorazowej od 0,05 do 0,1 grama, a dawki dobowej od 0,15 do 0,3 grama. Olejek tymiankowy może być użyty również w formie inhalacji. Jednorazowo zaleca się około od 2 do 5 kropel. Olejku nie zaleca się stosować u dzieci do 2 roku życia, przede wszystkim w okolicy nosa. Przeciwwskazaniem do stosowania jest również ciąża, ze względu na to, że ziele tymianku może stymulować macicę do skurczów i wywołać przedwczesny poród.

Brak danych klinicznych dotyczących interakcji ziela tymianku z innymi ziołami lub lekami.

Do działań niepożądanych związanych z przyjmowaniem tymianku można zaliczyć reakcje alergiczne takie jak duszność, wysypka, obrzęki przełyku, twarzy i jamy ustnej oraz objawy żołądkowo−jelitowe typu nudności, wymioty i bóle brzucha. Przedawkowanie surowca ma działanie toksyczne dla organizmu i powoduje u pacjenta również nudności i wymioty.