Czosnek pospolity — na wampiry, komary i odporność

Czosnek pospolity jest szeroko stosowany w prewencji powikłań sercowo-naczyniowych, w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, w niedostatecznym wydzielaniu żółci, w celu zwiększenia odporności, detoksykacji organizmu i zapobiegania rozwojowi infekcji bakteryjnych/grzybiczych/wirusowych/pasożytniczych. Może być zewnętrznie stosowany w zakażeniach skóry i na trudno gojące się rany. Ekstrakty z bulw czosnku są stosowane w leczeniu grzybic skóry jako alternatywa dla leków przeciwgrzybiczych z grupy azoli.

Właściwości lecznicze czosnku pospolitego znane są od tysięcy lat. W starożytności czosnek wykorzystywano na bóle głowy, ukąszenia i choroby serca. W starożytnym Egipcie czosnek umieszczano w grobowcach faraonów, a niewolnikom podawano go jako środek pozwalający pozbyć się uczucia zmęczenia po ciężkiej pracy. W Grecji podczas igrzysk olimpijskich czosnek pozwalał sportowcom zwiększyć ich wytrzymałość fizyczną. Miał wzmagać męskość – tę na polu bitwy i tę w łożu, a także chronić przed złymi duchami. Czosnek miał blokować zarazom, takim jak dżuma i cholera, dostęp do człowieka. Lekarze nosili maski przypominające kształtem ptasie dzioby, wypełnione ziołami i czosnkiem. Odstraszał wampiry i komary oraz stanowił remedium na ukąszenia węży. Wierzono, że czosnek trzyma na odległość pokutujące dusze zmarłych, które chcą się zemścić na żyjących. Dlatego w chatach wisiały warkocze czosnku. W 1858 roku Pasteur odkrył antybakteryjne działanie czosnku i wykorzystano go jako środek odkażający przeciwko gangrenie w trakcie I i II wojny światowej.

Czosnek pospolity (łac. Allium sativum) to roślina należąca do rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae). Pochodzi prawdopodobnie z Azji Środkowej, skąd została dalej rozpowszechniona na pozostałych kontynentach. Nazwa rodzaju Allium wywodzi się od greckiego słowa αλεω, czyli „unikać” w nawiązaniu do intensywnego zapachu. Celtyckie al to „ostry”. Nazwa gatunkowa sativum to „sadzany”, „uprawiany”, „zasiany”, jako że znany jest jedynie czosnek w formie uprawowej, a pochodzenie dziko rosnącego czosnku nie zostało jednoznacznie rozstrzygnięte.

Czosnek to roślina bulwiasta, która osiąga do 1,2 m wysokości. Cebula czosnku jest kulista i składa się na nią tzw. główka złożona z kilku mniejszych cebulek (ząbków) oraz piętka, z której wyrastają korzenie przybyszowe. Ząbki okryte są łuskami o barwie białej lub różowofioletowej. Z cebuli wyrasta wyprostowana łodyga do wysokości 90 cm. Jest ona do połowy skrętolegle ulistniona. Liście są równowąskie, ciemnozielone, ostro zakończone z wyraźnie zaznaczonym nerwem. Liście osiągają szerokość do 1 cm. Białoróżowe lub zielonawe kwiaty tworzą pozorne baldachy. Pomiędzy kwiatami rozmieszczone są cebulki powietrzne, które służą do rozmnażania wegetatywnego. Owoc stanowi wydłużona, gruszkowata i spiczasto zakończona torebka. Czosnek w formie uprawowej nie wytwarza nasion.

Związkom siarkowym zawdzięcza się wiele zdrowotnych właściwości czosnku. Wśród nich znaczną część stanowią związki posiadające grupę allilową (-C₃H₅): alliina, allicyna, metantiosulfinian allilu, disiarczek diallilu, trisiarczek diallilu, trisiarczek allilometylowy, S-allilomerkaptocysteina, ajoen, S-allilocysteina. Allicyna powstaje z alliny w wyniku rozdrabniania, miażdżenia czosnku i aktywacji enzymu allinazy. Mówiąc o czosnku, nie sposób pominąć w jego składzie siarkowodór. Korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy wynika m.in. z produkcji tlenku azotu, hamowania angiotensyny II i rozszerzania naczyń krwionośnych, ochrony komórek przed stresem oksydacyjnym, przeciwdziałania agregacji płytek krwi oraz obniżania poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi (korzystnie wpływa na stosunek cholesterolu HDL/LDL). Działanie przeciwdrobnoustrojowe czosnku związane jest z hamowaniem przez allicynę aktywności enzymu reduktazy hydroksymetyloglutarylo-CoA, który jest niezbędny do syntezy kwasu mewalonowego – prekursora steroli. Allicyna to również silny inhibitor syntetazy acetylokoenzymu A.

Czosnek pospolity to także źródło enzymów, aminokwasów i minerałów (fosfor, wapń, żelazo, selen, magnez). Obecność błonnika pozwala regulować pracę jelit. Czosnek pospolity usprawnia trawienie, obniża poziom cukru we krwi, obniża ciśnienie krwi, zwiększa odporność i ułatwia odkrztuszanie. Działanie hipoglikemiczne prawdopodobnie wynika ze zwiększenia wydzielania insuliny przez trzustkę, uwalniania związanej insuliny i zwiększenia wrażliwości tkanek na insulinę. Związki siarkoorganiczne wykazują działanie chemoprewencyjne. Mechanizm nie został dokładnie poznany, ale badania sugerują, że związane jest to z właściwościami przeciwutleniającymi czosnku i zdolnością do hamowania wzrostu guza. Surowiec modyfikuje odpowiedź układu odpornościowego, moduluje proliferację leukocytów i produkcję cytokin. Olej z czosnku ma działanie przeciwrobacze i pozwala na pozbycie się pasożytów z jelit. Czosnek pospolity wykazuje potencjał hepatoprotekcyjny przy założeniu, że nie jest on stosowany u osób ze zdiagnozowanym stanem zapalnym lub innymi chorobami wątroby. Surowiec przyczynia się do regeneracji miąższu wątroby, odciąża wątrobę z nadmiaru cholesterolu i normalizuje aktywność enzymów wątrobowych. Dzięki zawartości organicznej siarki, a także cynku, czosnek doskonale wpływa na cerę, włosy i paznokcie.

Spośród preparatów czosnku należy wybierać takie, które są standaryzowane na zawartość allicyny. Czysty olejek czosnkowy powinien być przyjmowany w dawce 1 mg dziennie. W maceracie znajduje się zaledwie 0,1-0,36% czystego olejku. Dzienna porcja sproszkowanego czystego czosnku to 500-1000 mg, w tym minimum 1000-2000 μg allicyny. Najprostszym sposobem jest spożywanie świeżych ząbków czosnku w ilości około 4 g dziennie. Na rynku dostępne są gotowe preparaty w postaci kapsułki, polecane szczególnie osobom, którym przeszkadza intensywny zapach czosnku.

Wodny ekstrakt z czosnku wykazuje synergistyczne lub addytywne działanie z lekami przeciwgrzybiczymi i może zmniejszać działania niepożądane syntetycznych leków przeciwgrzybiczych. Czosnek pospolity wzmacnia działanie leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryna) i obniża skuteczność leków stosowanych w AIDS.

Uciążliwym skutkiem ubocznym spożywania czosnku jest nieprzyjemny zapach z ust. Na neutralizację przykrego zapachu ma wpływ jednoczesne spożywanie świeżych liści pietruszki, selera lub estragonu. Wśród niepożądanych działań wyróżnia się reakcje ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, ból w nadbrzuszu, wzdęcia) i reakcje alergiczne (pokrzywka, obrzęk, fotoalergia, alergiczne kontaktowe zapalenie skóry). Może dojść również do oparzenia, jeżeli na skórę zastosuje się świeży czosnek, zwłaszcza pod opatrunek okluzyjny. Należy uwzględnić fakt, że surowiec może wydłużyć czas krzepnięcia krwi. Czosnek pospolity nie powoduje ciężkich działań niepożądanych. Mimo to nie jest zalecany osobom z niskim ciśnieniem krwi i w ostrym nieżycie żołądka i jelit. Kobietom w ciąży i w okresie laktacji nie zaleca się stosować czosnku w ilościach przewyższających ilość dostarczaną z pożywieniem.