Bieluń dziędzierzawa — czy jest trujący?

Obecnie ze względu na trudności w dokładnym określeniu zawartości substancji aktywnych roślina ta nie jest bezpośrednio stosowana w lecznictwie. W gotowych preparatach leczniczych zawarte są alkaloidy izolowane m.in. z bielunia dziędzierzawy. Wśród nich wyróżnia się hioscynę w postaci soli czwartorzędowej (taka postać eliminuje działanie nasenne i depresyjne na OUN), która jest stosowana w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, w stanach wzmożonej czynności skurczowej dróg żółciowych i moczowych, pomocniczo w ostrych zapaleniach uchyłków, jelit lub trzustki, w psychozach, chorobie Parkinsona i w łagodzeniu dolegliwości choroby lokomocyjnej. Kolejnym izolowanym z rośliny alkaloidem o ugruntowanej pozycji we współczesnej medycynie jest atropina wykorzystywana przede wszystkim w reanimacji krążeniowo-oddechowej, w bradykardii, w zatruciach związkami fosforoorganicznymi i glikozydami naparstnicy oraz w skurczach oskrzeli. Z uwagi na szereg ogólnoustrojowych skutków działania atropiny i możliwość wyboru substancji działających bardziej selektywnie, atropina jest stosowana jedynie wspomagająco w stanach skurczowych przewodu pokarmowego. Atropina znalazła szerokie zastosowanie w okulistyce w celach diagnostycznych oraz w leczeniu zapalenia tęczówki i ciała rzęskowego celem zapobiegania zrostom tęczówkowo-soczewkowym. Bieluń dziędzierzawa znajduje zastosowanie również w kosmetyce, np. w środkach nakładanych na skórę głowy w celu zapobiegania wypadaniu włosów i w walce z łupieżem. W kulturze ludowej bieluń dziędzierzawa był gatunkiem szeroko wykorzystywanym jako środek odurzający. Tradycyjne zastosowanie lecznicze obejmowało schorzenia, takie jak astma, problemy żołądkowo-jelitowe, bóle głowy i zębów, bóle reumatyczne, rwa kulszowa. Sok z liści bielunia wraz z mlekiem służył w odrobaczaniu i usuwaniu tasiemca z organizmu. Z dobroczynnych właściwości bielunia korzystano również w przypadku hemoroidów, artretyzmu, trądziku, czyraków, ropni i obrzęków oraz łupieżu. Istnieją doniesienia o korzystaniu z właściwości uspokajających rośliny i leczeniu bezsenności. Nasiona w połączeniu z olejem palmowym były z powodzeniem stosowane zewnętrznie na ukąszenia i użądlenia owadów. Niestety, historia donosi również o zastosowaniach bielunia w celach trucicielskich, przestępczych, jak również w celu przepowiadania przyszłości i odkrywania tajemnic (słynna maść czarownic).

Bieluń dziędzierzawa (łac. Datura stramonium) to roślina należąca do rodziny psiankowatych (Solanaceae). Wśród nazw ludowych bielunia wyróżnia się cygańskie ziele, durna rzepa, pindyrynda, czarowne ziele, bieluń jadowity, świńska wesz, lecz najpopularniejszą nazwą jest blekot i stąd pochodzi powiedzenie „gada, jakby się blekotu napiła”. Wynika to z halucynogennego działania bielunia, który jest uznawany za odpowiednik współczesnych narkotyków. Bieluń dziędzierzawa występuje na terenie Europy, Azji i Ameryki. Można go spotkać w pobliżu miejsca zamieszkania, w ogrodach, na rumowiskach, w uprawach zbóż. Ze względu na atrakcyjny wygląd jest chętnie uprawiany jako roślina ozdobna. Może osiągnąć długość około 1 metra. System korzeniowy złożony jest z jednego głównego korzenia i wyrastających z niego korzeni bocznych. Łodyga bielunia jest naga, lekko omszona i widlasto rozgałęziona. Posiada pojedyncze, krótkoszypułkowe białe lub fioletowe kwiaty, które zlokalizowane są na szczycie łodygi lub w kątach liści. Ciemnozielone liście osiągają długość 20 cm, są jajowate, ząbkowane, długoogonkowe i pozbawione włosków. Biała lub lekko fioletowa korona przybiera lejkowaty kształt. Surowcem wykorzystywanym do celów leczniczych są liście zbierane w okresie od lipca do sierpnia, a następnie suszone w odpowiedniej temperaturze (50–60°C). Niekiedy zbierane są również nasiona bielunia i przeznaczane do przemysłowej izolacji alkaloidów. Liczne nasiona o długości 3,5 mm są płaskie i czarne.

Głównymi substancjami aktywnymi bielunia są alkaloidy tropanowe, których ilość różni się w zależności od surowca. W liściach zawarte jest od 0,2% do 0,6% alkaloidów tropanowych (L-hioscyjamina, atropina, skopolamina). Więcej alkaloidów znajduje się w nasionach – na 1 gram nasion przypada 2-4 mg alkaloidów tropanowych. Bieluń dziędzierzawa w swoim składzie zawiera również garbniki, flawonoidy, hydroksykumarynę i sole mineralne. Efektem działania rośliny jest działanie rozkurczowe w obrębie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, nerkowych i oskrzeli. Obserwacje ludności Indii, wśród której powszechne było palenie liści bielunia, wykazały jego skuteczność w dychawicy oskrzelowej w wyniku porażania zakończeń nerwów parasympatycznych w oskrzelach i płucach oraz redukcji stanu skurczowego. Charakterystycznym objawem działania atropiny jest silne pobudzenie, halucynacje, splątana mowa i niepokój ruchowy. W przypadku skopolaminy obserwuje się pobudzenie, ale jako stan półsnu nazywany „rozbudzonym stanem halucynacji”. W stanie zamroczenia osoba zaczyna rozmawiać na tematy, które dotąd były trzymane w tajemnicy. Składniki aktywne bielunia działają przeciwbólowo, zmniejszają wydzielanie śliny i potu, powodują rozszerzenie źrenicy i przyspieszają akcję serca. Wszystkie działania wynikają z hamowania ośrodkowego i obwodowego neuroprzekaźnictwa cholinergicznego. Wykazano, że wyciąg z bielunia posiada właściwości przeciwnowotworowe w wyniku hamowania podziałów mitotycznych komórek nowotworowych.

Stosowanie bielunia dziędzierzawy jest przeciwwskazane u osób z jaskrą, porażenną niedrożnością jelit, ze zwężeniem odźwiernika, tachykardią, arytmią, powiększoną prostatą i ostrym obrzękiem płuc. Stosowanie surowca u kobiet w ciąży może prowadzić do trwałego uszkodzenia płodu, dlatego nie należy go dawkować w tej grupie pacjentek. Zawartość substancji aktywnych różni się m.in. w zależności od pory roku i nasłonecznienia podczas wegetacji. Różnice w mocy działania mogą wystąpić nawet pomiędzy pojedynczymi roślinami z tego samego stanowiska. Obecnie liście i nasiona bielunia wykorzystywane są do izolowania substancji aktywnych. Stosowane dawniej preparaty z surowców bielunia (proszki, nalewki) zostały wycofane z lecznictwa z uwagi na trudności w określeniu przyjętej przez pacjenta dawki substancji aktywnych i duże ryzyko uzależnień.

Połączenie bielunia dziędzierzawy z innymi środkami o działaniu cholinolitycznym (np. trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, leki przeciwhistaminowe, leki przeciwskurczowe, leki stosowane w chorobie Parkinsona) wykazuje działanie synergistyczne i nasila działania niepożądane.
Bieluń dziędzierzawa poprzez opóźnianie opróżniania żołądka może wpływać na wchłanianie innych leków.

Skutkami ubocznymi działania bielunia dziędzierzawy są: suchość w jamie ustnej, zaburzenie połykania, zaburzenia widzenia (nieostre widzenie, światłowstręt), zaburzenia słuchu, wzrost temperatury ciała nawet ponad 40°C, problemy z oddawaniem moczu, nadciśnienie, niepokój, lęk, omamy i tachykardia. Nawet niewielkie dawki mogą powodować zatrucia. Wśród charakterystycznych objawów wyróżnia się zaburzenia świadomości, znaczne rozszerzenie źrenicy i porażenie mięśnia oka. Przedawkowanie wiąże się z ryzykiem śmierci, śpiączki i porażenia oddechowego. Objawy zatrucia mogą wystąpić już po nagryzieniu liścia bielunia. Tragiczne w skutkach jest również zjedzenie nasion bielunia. Dla osób dorosłych za śmiertelne uznaje się spożycie około dwudziestu nasion, a dla dziecka zaledwie pięciu. Uprawiając bieluń w ogrodzenie, na tarasie czy na balkonie, należy zadbać o dokładne zabezpieczenie rośliny przed dziećmi.