Czarny bez — na odporność dla dzieci i dorosłych

Kwiaty i owoce czarnego bzu mają bardzo szerokie zastosowanie w ziołolecznictwie i pielęgnacji. Wspierają w przeziębieniach, wzmacniają odporność, regenerują skórę i wygładzają zmarszczki.

Spis treści

Bez czarny – wygląd, pochodzenie, morfologia

Bez czarny (łac. Sambucus nigra) to krzew bądź niewielkich rozmiarów drzewo. Występuje powszechnie w Europie, Azji Mniejszej oraz Afryce (tereny północno-zachodnie). W Polsce bez czarny często jest sadzony w ogrodach przydomowych i parkach. Dziko rosnącą roślinę można spotkać na skraju lasów oraz na terenach przydrożnych. Często porasta rumowiska, nieużytki, zarośla. Sambucus nigra preferuje gleby wilgotne, żyzne i bogate w związki azotu. Najlepiej znosi półcień. Bez czarny najczęściej występuje w postaci krzewu, rzadziej drzewa.

Pień bądź łodygi rośliny osiągają rozmiary od 3 do 10 metrów. Są koloru szarobrunatnego i pokrywa je podłużnie bruzdowana, spękana kora. W środku gałęzi znajduje się biała, gąbczasta struktura tworząca rdzeń pędów. Liście Sambucus nigra mają kolor zielony, wyraźnie jaśniejszy od spodu. Ich brzegi są piłkowane. Każdy liść składa się z nieparzystej liczby mniejszych listków (5-7 sztuk). Kształt listków określany jest jako jajowo-eliptyczny. Okres kwitnienia bzu czarnego przypada na czas wakacji (czerwiec-lipiec). Roślina charakteryzuje się drobnymi, białymi bądź kremowymi kwiatami zebranymi w pokaźne baldachogrona (10-20 cm). Pojedyncze kwiaty składają się z 5-płatkowej korony, pojedynczego słupka i 5 pręcików. Owoce Sambucus nigra to jagody o lśniącej powierzchni i kulistym kształcie. Mają kolor czarny lub fioletowoczarny i występują zebrane w grupy na końcu gałązek. Każdy owoc zawiera nasiona w liczbie 3-6 sztuk. Roślina często bywa sadzona w celach ozdobnych. Istnieje wiele odmian bzu, które różnią się zabarwieniem i kształtem liści, kwiatami oraz owocami.

Bez czarny – zastosowanie i wskazania

Bez czarny to roślina szeroko stosowana w ziołolecznictwie. Najczęściej wykorzystuje się jego kwiaty oraz owoce, rzadziej liście i korę. Wysuszone kwiaty Sambucus nigra są zarejestrowane jako produkt leczniczy w postaci ziół do zaparzania o działaniu napotnym i moczopędnym w stanach przeziębieniowych. Kwiaty wchodzą w skład ziołowego płynu leczniczego stosowanego tradycyjnie w stanach podgorączkowych towarzyszących stanom zapalnym, głównie górnych dróg oddechowych. Ponadto są jednym ze składników kropli i tabletek o działaniu sekretolitycznym, rozrzedzającym śluz zalegający w obrębie dróg oddechowych i zmniejszającym obrzęk błon śluzowych (ostre i przewlekłe stany zapalne zatok).

Wskazaniem do stosowania owoców zarejestrowanych jako lek są łagodne zaparcia. W postaci złożonego płynu doustnego (lek) owoce bzu są używane jako środek żółciopędny w przypadku niestrawności. W aptekach występują ponadto liczne suplementy diety zawierające ekstrakty z kwiatów i owoców bzu. Mają one pomagać w czasie infekcji poprzez łagodzenie objawów i skracanie czasu ich trwania. Stanowią także istotny element profilaktyki zachorowań zarówno wśród dzieci, jak i osób dorosłych. Suplementy diety z bzem czarnym występują w postaci kapsułek, tabletek, pastylek do ssania na podrażnione gardło, cukierków, soków, syropów, herbat stanowiących mieszanki roślinne na przeziębienie bądź oczyszczanie organizmu, proszków do rozpuszczania w ciepłej wodzie. Dla dzieci przeznaczone są najczęściej krople, syropy, płyny doustne, żelki i lizaki. Są to preparaty na odporność, do stosowania podczas przeziębień, na podrażnione gardło, wspierające funkcjonowanie chorych zatok.

Ekstrakty z Sambucus nigra możemy spotkać także w kosmetykach. Na rynku znajdują się żele pod prysznic, balsamy do ciała, peelingi, szampony i odżywki do włosów, dezodoranty, emulsje do twarzy i ciała, kremy, rożnego rodzaju sera oraz zimnotłoczone oleje wzbogacone ekstraktami z czarnego bzu. Olej z nasion reklamowany jest jako kosmetyk regenerujący skórę, odżywczy, pomocny w walce z egzemami, pierwszymi zmarszczkami, wypryskami i zmianami trądzikowymi. Można używać go do masażu antycellulitowego (wspomaga krążenie krwi i usuwanie toksyn, przeciwdziała obrzękom). Szampony z ekstraktem z Sambucus nigra świetnie pogłębiają kolor ciemnych włosów dzięki zawartości naturalnych barwników (antocyjanów). Samodzielne przygotowanie takiej płukanki było praktykowane już w czasach starożytnych w celu farbowania włosów, a w średniowieczu soku używano do przyciemniania siwych włosów. Kremy, maseczki i toniki zawierające ekstrakty z bzu działają ściągająco, antyseptycznie i przeciwzapalnie na skórę. Można je stosować w przypadku drobnych ran, pęknięć i odmrożeń. Bez czarny wzmacnia naczynia krwionośne, przez co stanowi cenny składnik maseczek i serum do cery naczynkowej.

W medycynie ludowej zakres zastosowania kwiatów i owoców jest o wiele szerszy. Z omawianych surowców sporządza się napary, odwary, ekstrakty, soki, syropy, ziołomiody, nalewki, maści, toniki, płyny do kąpieli leczniczych oraz olejki do masażu.

Z kwiatów bzu sporządza się napar do przemywania oczu w przypadku ich podrażnienia, łzawienia i stanów zapalnych spojówek. Może posłużyć do płukania jamy ustnej przy podrażnieniach dziąseł i chorobach przyzębia, a wlany do miski z gorącą wodą – do inhalacji parowej przy problemach z katarem i zatokami. Wypijany doustnie napar z bzu czarnego zwiększa objętość wydalanego moczu, co sprzyja wszelakim kuracjom oczyszczającym organizm oraz przynosi ulgę w przypadku infekcji dróg moczowych. Aby go sporządzić, zaleca się zalanie średnio 3-5 g wysuszonych kwiatów niepełną szklanką wrzącej wody i pozostawienie do zaparzenia. Tak przygotowany napar wypija się 3-4 razy dziennie głównie jako środek napotny w przypadku przeziębienia, anginy, chorób wirusowych i bakteryjnych, ale także w celach moczopędnych, oczyszczających, wykrztuśnych, u osób z podwyższonym poziomem cukru i narażonych na wystąpienie chorób układu sercowo-naczyniowego. Napar z owoców bzu czarnego ma słabsze działanie napotne i moczopędne od naparu z kwiatów, wykazuje natomiast pozytywny wpływ na układ pokarmowy (pobudzenie pasażu jelit przy zaparciach, zahamowanie lekkich biegunek). Ponadto antocyjany surowca wspomagają układ krążenia, działają przeciwutleniająco, wymiatając wolne rodniki z organizmu. Ma to znaczenie w przypadku kuracji odchudzających i oczyszczających. W celu wykonania takiego naparu należy zalać 1-2 łyżeczki suszonych owoców bzu niepełną szklanką wody (ok. 150-200 ml). Tak przyrządzoną herbatkę spożywa się kilka razy dziennie. Mniej znaną właściwością owoców czarnego bzu jest pobudzanie procesów laktacyjnych. W medycynie ludowej owoce wykorzystuje się w postaci ciepłych okładów na bolące miejsca. W tym celu owoce zalewa się wrzątkiem, zaparza przez okres 10 minut i rozkłada na wcześniej przygotowanej gazie. Okład pozostawia się na skórze około 30 minut. Można go zabezpieczyć folią i ręcznikiem.

Kora bzu czarnego jest surowcem moczopędnym i oczyszczającym organizm z toksyn. Niegdyś wierzono, że zeskrobana z góry ku dołowi działa przeczyszczająco, natomiast z dołu ku górze – wywoła wymioty. Z kory Sambucus nigra przygotowuje się odwary. 1-2 łyżeczki kory zalewa się szklanką wody i gotuje przez okres 10-15 minut. Użyta w większej ilości sprowokuje wymioty, co ma znaczenie np. w przypadku zatruć pokarmowych.

Liście rośliny wykazują działanie wykrztuśne i odkażające, są więc pomocne w nieżytach dróg oddechowych. Ponadto pobudzają pracę ślinianek, pomagają przy problemach z apetytem, pobudzają perystaltykę jelit. Do naparów używa się młode listki zebrane przed okresem kwitnienia. Z liści wykonuje się także maści przeciwbólowe. W tym celu posiekane młode listki rośliny zalewa się oliwą bądź olejem i gotuje przez okres około 30 minut. Całość należy przecedzić i dodać do wosku pszczelego stanowiącego utwardzacz. Liście Sambucus nigra uszczelniają naczynia krwionośne i zmniejszają obrzęki, więc tak przygotowaną maścią można smarować siniaki, odmrożenia i miejsca z wylewami podskórnymi.

Surowce bzu są powszechnie wykorzystywane w przemyśle spożywczym (np. antocyjany owoców jako barwnik), a w warunkach domowych służą do przygotowywania dżemów, konfitur, koktajli, miodów, nalewek o właściwościach prozdrowotnych.

Bez czarny – działanie, właściwości, skład

Zawartość substancji czynnych w poszczególnych surowcach zielarskich bzu czarnego jest różna. Znaczenie ma sposób uprawy (rodzaj nawożenia, warunki wzrostu rośliny), czas zbioru oraz warunki przechowywania zebranych części bzu. Kwiaty Sambucus nigra powinny być pozyskiwane w początkowym okresie kwitnienia przypadającym na czerwiec. Zawierają substancje polifenolowe (około 3% suchej masy surowca), głównie kwas chlorogenowy, rutynę i kwercetynę. Ponadto w kwiatach występują flawonoidy (kemferol, astragalina, izokwercetyna, hiperozyd), substancje mineralne (fosfor, magnez, wapń, potas i cynk), witaminy z grupy B, kwas askorbinowy, witamina A, garbniki (pochodne kwasu galusowego, hydroksycynamonowego, kawowego), triterpeny (α- i β-amaryna, kwas oleanowy i ursolowy) oraz sterole roślinne (kampesterol, β-sitosterol, stigmasterol). Świeże kwiaty zawierają sambunigrynę. Jest to toksyczny glikozyd cyjanogenny powodujący zatrucia pokarmowe. Rozkłada się w czasie suszenia kwiatów.

Owoce bzu czarnego są cennym surowcem zielarskim. Zbiera się je w pełni dojrzałe, jesienią, w okresie wrzesień-październik. Niedojrzałe jagody również zawierają toksyczną sambunigrynę. Jagody Sambucus nigra są bogate w glikozydy antocyjanowe (chryzantemina, 3-sambubiozyd, cyjanidyny), substancje garbnikowe, kwasy organiczne (jabłkowy, szikimowy, chlorogenowy, octowy, walerianowy, benzoesowy), kwas askorbinowy, witaminy z grupy B, kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy, oleinowy), olejki eteryczne, lektyny, błonnik pokarmowy i pektyny.

Badania wykazały hamujący wpływ garbników pochodzących z owoców i kwiatów czarnego bzu na paciorkowce wywołujące nieżyty dróg oddechowych oraz inne rodzaje bakterii, m.in. Staphylococcus aureus MRSA, Salmonella poona, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis, Salmonella typhi, Escherichia coli, i drożdżaki Candida albicans. Surowce bzu czarnego wykazują aktywność przeciwwirusową wobec wirusów opryszczki Herpes simplex virus i wirusa grypy (typ A oraz B), hamując ich wnikanie do komórek gospodarza. Za to działanie odpowiadają najprawdopodobniej flawonoidy zawarte w kwiatach i owocach rośliny. Trwają badania nad wykorzystaniem ekstraktów z Sambucus nigra u osób z zespołem upośledzonej odporności ze względu na zdolność hamowania namnażania wirusa HIV przez ekstrakty z bzu w warunkach in vivo. Flawonoidy warunkują działanie napotne rośliny. Obniżają próg pobudzenia ośrodków termoregulacyjnych i podnoszą stopień uwrażliwienia gruczołów potowych. Ma to korzystny wpływ na procesy zdrowienia pacjentów z przeziębieniami oraz infekcjami wirusowymi/bakteryjnymi. Polisacharydy kwiatów oraz owoców bzu czarnego wpływają modulująco na funkcjonowanie układu odpornościowego. Udowodniono aktywację komórek żernych przez ekstrakty Sambucus nigra, która wynikała z pobudzenia produkcji cytokin prozapalnych i z TNF-α. Badania z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych wykazały zwiększoną produkcję przeciwciał IgA u myszy po podaniu zagęszczonego soku z owoców bzu czarnego. Antocyjany zawarte w Sambucus nigra mają udowodnione działanie przeciwutleniające. Dzięki tej właściwości wywierają korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy oraz pomagają w okresie wzmożonych infekcji. Triterpeny obecne w poszczególnych częściach rośliny działają wykrztuśnie poprzez pobudzenie zakończeń nerwu błędnego w błonie śluzowej przewodu pokarmowego. Zwiększa to uwodnienie śluzu w drogach oddechowych i ułatwia jego odkrztuszanie. Ekstrakty wodne z kwiatów bzu czarnego w badaniach wstępnych na szczurach wykazały zdolność do zmniejszania oporności insulinowej komórek oraz zmniejszania hipoglikemii poposiłkowej. Zwiększały również procesy utleniania glukozy oraz pobudzały syntezę glikogenu.

Liście bzu czarnego jako surowiec lekarski powinny być zbierane w okresie maj-czerwiec, tak aby zdążyć przed kwitnieniem krzewu. Są cenione ze względu na wysoką zawartość białka i witaminy C (200-300 mg kwasu askorbinowego na 100 g liści). Pozostałe składniki występujące w liściach bzu czarnego to garbniki, kwasy organiczne, substancje śluzowe, chryzantemina i sambucyna. Napary sporządzone z liści bzu czarnego wspomagają w walce z infekcjami (witamina C), działają ściągająco i przynoszą ulgę w trakcie zaparć. Dodatkowo wykazano ich działanie stomachicum (na żołądek, poprawiające trawienie) poprzez stymulację produkcji soku żołądkowego, a także pobudzające na produkcję śliny i żółci. Wypijane przed posiłkami zwiększają apetyt. Płukanie jamy ustnej naparami z liści działa odkażająco i ściągająco.

Kora bzu czarnego jest rzadziej wykorzystywana w ziołolecznictwie. Skład surowca nie został do końca zbadany. Wiadomo, że zawiera przede wszystkim substancje garbnikowe, ale także alkaloidy, związki glikozydowe i saponiny. Napary z surowca działają diuretycznie (zwiększają objętość moczu), co ma korzystny wpływ w przypadku infekcji oraz przy występujących kamieniach w nerkach i drogach moczowych. Moczopędne właściwości kory czarnego bzu sprzyjają usuwaniu toksyn z organizmu (kuracje oczyszczające) oraz przyczyniają się do zmniejszenia obrzęków. Ściągające działanie garbników roślinnych jest wykorzystywane w chorobach jamy ustnej (płukanki) i podrażnieniach skóry.

Bez czarny – stosowanie i dawkowanie

W celu sporządzenia środka na zaparcia należy zalać suszony owoc bzu czarnego (1 łyżkę) szklanką chłodnej wody i gotować przez okres 10-15 minut. Gotowy odwar należy przecedzić i wypijać ciepły 2-3 razy dziennie.

W celach złagodzenia wczesnych objawów przeziębienia suszony kwiat Sambucus nigra w ilości 3 g (1 łyżka) zalewa się szklanką (200 ml) wrzącej wody i zaparza pod przykryciem 5-10 minut. Zalecane dawkowanie dla dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia to 1 szklanka ciepłego naparu 3 razy w ciągu doby. Tak przyrządzony napar ma również właściwości moczopędne.

Napary i odwary z owoców oraz kwiatów czarnego bzu zarejestrowane w formie leku nie powinny być stosowane dłużej niż 7 dni. Po tym czasie konieczna jest konsultacja lekarska. Brak jest badań dotyczących stosowania leków z bzem czarnym w formie ziół do zaparzania przez kobiety ciężarne, karmiące piersią oraz dzieci do 12 roku życia.

Przepisy medycyny ludowej:

W celu sporządzenia okładów na bolące miejsca należy zalać owoce bzu czarnego wrzącą wodą i zaparzać przez okres około 10 minut. Po tym czasie owoce zawijamy w gazę i przykładamy na bolące miejsce na skórze.

Lecznicze powidła: owoce gotujemy z cukrem bądź miodem. 1 łyżkę gotowych powideł rozpuszcza się w szklance letniej wody. Przydatne w czasie biegunek i kuracji oczyszczających organizm.

Napar z dodatkiem lipy: 1 łyżkę kwiatów bzu czarnego i 1 łyżkę kwiatów lipowych zalewamy szklanką wrzątku. Całość zaparza się przez okres 15 minut i odcedza. Tradycyjne dawkowanie: pół szklanki naparu podane co 2 godziny w stanach przeziębieniowych z gorączką.

Do inhalacji parowej: należy przygotować napar z kwiatów bzu czarnego i wdychać gorącą parę.

Odwar z kory (działanie moczopędne, przy piasku nerkowym, infekcjach): 1-2 łyżeczki kory zalewa się szklanką wody i gotuje przez okres 10-15 minut. Pić 1-2 razy dziennie.

Bez czarny – interakcje z lekami i ziołami

Nie wykazano interakcji kwiatów i owoców czarnego bzu Sambucus nigra zarejestrowanych jako lek z innymi produktami leczniczymi i ziołami.

Bez czarny – skutki uboczne, przedawkowanie

Wszystkie części rośliny zawierają glikozyd cyjanogenny – sambunigrynę. Największe ilości tej toksycznej substancji występują w kwiatach i niedojrzałych owocach Sambucus nigra. Spożycie świeżych surowców z bzu czarnego wywołuje ból brzucha, nudności, wymioty oraz biegunkę i ogólne osłabienie. Obróbka termiczna i suszenie powodują rozkład sambunigryny. Pestki owoców po kontakcie z sokiem żołądkowym uwalniają kwas cyjanowodorowy w żołądku, dlatego ważne jest rozdzielenie ich od miąższu. Jak każda roślina bez czarny może wywołać reakcje alergiczne (zaczerwienienie, świąd, pieczenie skóry, wyprysk, podrażnienie spojówek, kaszel, katar sienny, duszności) zarówno na skutek podania doustnego surowców, jak i po kontakcie ze skórą i błonami śluzowymi. FDA (Food and Drug Administration, Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków) uznaje kwiaty i owoce bzu czarnego za bezpieczne i nadała im status GRAS – generally recognized as safe. Alkoholowe przetwory z bzu czarnego są trujące, jeżeli do ich produkcji użyjemy świeżych części rośliny (obecność sambunigryny). Podczas procesów fermentacyjnych uwalniany jest szkodliwy kwas cyjanowodorowy.

Leki zawierające bez czarny

Suplementy i wyroby medyczne zawierające bez czarny

Kosmetyki zawierające bez czarny

Działanie

  • immunostymulujące (zwiększa odporność)
  • moczopędne (diuretyczne) (zwiększa objętość wydalanego moczu)
  • wspomaga czynność układu odpornościowego (immunologicznego)
  • przeciwbakteryjne
  • przeciwbólowe (bez opioidów)
  • przeciwutleniające (antyoksydacyjne)
  • przeciwwirusowe
  • przeciwzapalne
  • wykrztuśne
  • immunomodulujące
  • napotne

Postacie i formy

  • susz
  • napar
  • odwar
  • macerat
  • nalewka
  • wyciąg
  • sok
  • krople
  • syrop
  • tabletka
  • kapsułka
  • wyciąg olejowy
  • miód ziołowy
  • maść
  • krem
  • płyn doustny
  • szampony i odżywki do włosów
  • żel na skórę
  • tabletki do ssania

Substancje aktywne

  • rutyna
  • witamina B1
  • witamina B2
  • witamina B3
  • witamina B6
  • witamina C
  • fitosterole
  • kwercetyna
  • flawonoidy
  • olejki eteryczne
  • garbniki
  • fenolokwasy
  • antocyjany
  • kwasy organiczne
  • kampesterol
  • kwas chlorogenowy
  • substancje śluzowe
  • triterpeny
  • związki mineralne
  • sambunigryna
  • cyjanidyno-3-glikozyd
  • cyjanidyno-3-sambubiozyd
  • cyjanidyno-3-diglikozyd

Surowiec

  • owoc
  • liść
  • korzeń
  • kwiat
  • kora
Porozmawiaj z farmaceutą
Infolinia: 800 110 110

Zadzwoń do nas jeśli potrzebujesz porady farmaceuty.
Jesteśmy dla Ciebie czynni całą dobę, 7 dni w tygodniu, bezpłatnie.

Pobierz aplikację mobilną Pobierz aplikację mobilną Doz.pl

Ikona przypomnienie o zażyciu leku.
Zdarza Ci się ominąć dawkę leku?

Zainstaluj aplikację. Stwórz apteczkę. Przypomnimy Ci kiedy wziąć lek.

Dostępna w Aplikacja google play Aplikacja appstore
Dlaczego DOZ.pl
Niższe koszta leczenia

Darmowa dostawa do Apteki
Bezpłatna Infolinia dla Pacjentów.

ikona niższe koszty leczenia
Bezpieczeństwo

Weryfikacja interakcji leków.
Encyklopedia leków i ziół

Ikona encklopedia leków i ziół
Wsparcie w leczeniu

Porady na czacie z Farmaceutą.
E-wizyta z lekarzem specjalistą.

Ikona porady na czacie z farmaceutą
Newsletter

Bądź na bieżąco z DOZ.pl

Ważne: Użytkowanie Witryny oznacza zgodę na wykorzystywanie plików cookie. Szczegółowe informacje w Regulaminie.

Zamnij