Mannitol, Mannitolum - Zastosowanie, działanie, opis

Mannitol jest stosowany w diagnostyce i zapobieganiu ostrej niewydolności nerek, w jaskrze (gdy inne metody leczenia nie są skuteczne), w przypadku podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego i obrzęku mózgu, a także w tzw. diurezie wymuszonej celem przyspieszenia usunięcia toksycznych substancji z moczem, gdy doszło do zatrucia. Najnowszym wskazaniem do stosowania leku jest terapia uzupełniająca podstawowe metody leczenia mukowiscydozy u dorosłych pacjentów.

Mannitol stosuje się dożylnie oraz drogą wziewną. Dawka i szybkość podawania leku zależą od wskazania, wieku, masy ciała, stanu pacjenta i równolegle stosowanych metod leczenia.

Podanie dożylne
Dawki zwykle stosowane (dobowe) u osób dorosłych: 50–200 g.
Dawki zwykle stosowane (dobowe) u dzieci: 0,5–1,5 g/kg masy ciała.
Lek podaje się dożylnie przy użyciu jałowego i apirogennego (wolnego od substancji gorączkotwórczych) sprzętu z filtrem. Przed zastosowaniem leku należy sprawdzić jego przejrzystość, integralność worka i brak obecności kryształów.

Podanie wziewne
Maksymalna dawka dobowa stosowana u osób dorosłych to 800 mg.
Brak danych potwierdzających bezpieczeństwo i skuteczność stosowania mannitolu u dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia.
Przed rozpoczęciem leczenia należy wykonać test wrażliwości oskrzeli na substancję czynną w obecności doświadczonego personelu medycznego, który ma dostęp do aparatury do spirometrii, kontroli wysycenia tlenem, przeprowadzenia interwencji w przypadku ostrego skurczu oskrzeli i resuscytacji.
Każdorazowo na 5-15 minut przed podaniem leku należy podać lek rozszerzający oskrzela.

Przeciwwskazaniem są nadwrażliwość na substancję czynną, krwawienia śródczaszkowe (z wyłączeniem kraniotomii), ciężkie odwodnienie, postępująca niewydolność serca, zastój krwi w płucach, obrzęk płuc, bezmocz, uszkodzenie bariery krew-mózg, niewłaściwa odpowiedź na zastosowaną dawkę testową oraz nasilenie zaburzenia czynności nerek po rozpoczęciu leczenia mannitolem.

W przypadku wystąpienia objawów nadwrażliwości należy natychmiast przerwać podawanie leku.
U części pacjentów występowały objawy zatrucia ośrodkowego układu nerwowego (senność, dezorientacja, śpiączka). Dotyczy to zwłaszcza pacjentów z ciężkimi zaburzeniami czynności nerek. Odnotowano również zgony. Wysokie stężenia mannitolu mogą powodować przenikanie leku przez barierę krew-mózg i zwiększać ryzyko zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej płynu mózgowo-rdzeniowego. U osób z uszkodzoną barierą krew-mózg istnieje większe prawdopodobieństwo zwiększenia obrzęku mózgu. Szczególnie w tej grupie pacjentów należy uwzględnić możliwość ponownego wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego w ciągu kilku godzin po zastosowaniu leku (efekt z odbicia).
Zastosowanie dużych dawek mannitolu może zainicjować rozwój odwracalnej niewydolności nerek. W skrajnych przypadkach duże dawki mannitolu niosą ryzyko trwałej lub nawet schyłkowej niewydolności nerek. Szczególnej ostrożności wymagają pacjenci z uprzednio stwierdzoną niewydolnością nerek i stosujący inne leki nefrotoksyczne. Należy uważnie monitorować, czy ilość wydalanego moczu nie ulega zmniejszeniu.
Rozpoczęcie leczenia mannitolem u osób ze wstrząsem i zaburzeniami czynności nerek wymaga uprzedniego wyrównania objętości i stężenia elektrolitów.
Przed rozpoczęciem podawania mannitolu należy ocenić wydolność układu sercowo-naczyniowego, ponieważ duże dawki i szybkie podawanie leku mogą powodować rozwój lub pogorszenie zastoinowej niewydolności serca. Należy również kontrolować czynność oddechową i ciśnienie żylne ośrodkowe.
Mannitol może powodować zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej i zaburzenia elektrolitowe (hipernatremia / hiponatremia, nadmierne odwodnienie, hiperkaliemia / hipokaliemia).
Nie należy podawać mannitolu jednocześnie z krwią (ryzyko pseudoaglutynacji).
Zwiększone ryzyko nasilenia przepływu mózgowego krwi i krwawienia pooperacyjnego występuje u osób po zabiegach neurochirurgicznych.
Stosując lek w postaci inhalacji należy zwracać uwagę na objawy świadczące o skurczu oskrzeli i przeanalizować stosunek korzyści do ryzyka. Mannitol podawany wziewnie może powodować nasilone krwioplucie, które wskazuje na konieczność przerwania stosowania leku. Należy poinformować lekarza prowadzącego o wystąpieniu uporczywego kaszlu podczas leczenia mannitolem wziewnym.

Mannitol nie wywiera znaczącego wpływu na zdolność prowadzenia pojazdów.

Mannitol może powodować fałszywie dodatnie wyniki testów oznaczania stężenia glikolu etylenowego we krwi.
Lek fałszywie zaniża stężenia nieorganicznego fosforu we krwi oznaczane w niektórych systemach testów.

Brak danych klinicznych dotyczących wpływu mannitolu na przebieg ciąży i rozwój płodu oraz rozwój pourodzeniowy. Nie należy stosować mannitolu w okresie ciąży, jeżeli nie jest to bezwzględnie koniecznie.

Brak danych klinicznych dotyczących przenikania mannitolu do mleka kobiecego. Nie należy stosować mannitolu w okresie laktacji, jeżeli nie jest to bezwzględnie koniecznie.

Podanie dożylne: podrażnienie i zapalenie w miejscu podania, ciężkie reakcje związane z wynaczynieniem, reakcje gorączkowe, reakcje alergiczne i anafilaktyczne, odwodnienie, obrzęki, kwasica metaboliczna, zwiększenie ciśnienia śródczaszkowego jako efekt z odbicia, bóle i zawroty głowy, senność, dezorientacja, śpiączka, zaburzenia widzenia, zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie, niedociśnienie, katar, suchość w ustach, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, pokrzywka, skurcze, niewydolność nerek, skąpomocz, wielomocz, bezmocz, nerczyca osmotyczna, nagromadzenie produktów przemiany azotu we krwi (azotemia), krwiomocz, złe samopoczucie, ból w klatce piersiowej, dreszcze, martwica skóry.

Podanie wziewne: zapalenie oskrzeli/ gardła/ płuc, zakażenie górnych dróg oddechowych, kandydoza jamy ustnej, odwodnienie, utrata apetytu, cukrzyca, bóle i zawroty głowy, ból ucha, kaszel, krwioplucie, świszczący oddech, skurcz oskrzeli, astma, katar, duszność, niedotlenienie, przekrwienie dróg oddechowych, hiperwentylacja, zmiana zabarwienia plwociny, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, ból przy przełykaniu, ból języka, refluks, ból w nadbrzuszu, zmiany skórne, bóle mięśniowo-szkieletowe, ból stawów, nietrzymanie moczu, złe samopoczucie, ból w klatce piersiowej, gorączka, wzrost aktywności fosfatazy zasadowej we krwi.

Przedawkowanie mannitolu drogą dożylną prowadzi do zaburzenia równowagi elektrolitowej (znaczna utrata sodu, potasu i chlorków), niewydolności nerek, obrzęku płuc, hiperwolemii, częstoskurczu, atonii przewodu pokarmowego, objawów zatrucia ośrodkowego układu nerwowego, zaburzeń przewodnictwa nerwowo-mięśniowego.

Przedawkowanie mannitolu drogą wziewną powoduje silny skurcz oskrzeli i intensywny kaszel. 

Mannitol to węglowodan, który w organizmie gromadzi się głównie w przestrzeni pozakomórkowej. Po podaniu dożylnym lek zwiększa ciśnienie osmotyczne płynu pozakomórkowego, co prowadzi do przenikania wody z wnętrza komórek do płynu śródmiąższowego i osocza. W efekcie dochodzi do obniżenia ciśnienia wewnątrzczaszkowego, obniżenia ciśnienia wewnątrz gałki ocznej i minimalizowania obrzęków. Mannitol z krwi przechodzi do kanalików nerkowych, gdzie ulega filtracji kłębuszkowej. Miejscem działania leku jest kanalik bliższy i pętla Henlego nefronu. Lek praktycznie nie podlega wchłanianiu zwrotnemu do krwi, zwiększa ciśnienie osmotyczne przesączu kłębuszkowego, przechodzi do dalszej części nefronu i zostaje wydalony jako mocz ostateczny. Lek zwiększa objętość płynów krążących i zapobiega niewydolności nerek. Działanie leku opiera się również na uwalnianiu prostaglandyny E₂ i prostacykliny, wzroście klirensu mioglobiny, fosforanów i kwasu moczowego. Mannitol działa także jako "zmiatacz" wolnych rodników zmniejszając stres oksydacyjny. Mannitol prawdopodobnie zwiększa ciśnienie osmotyczne w nabłonku dróg oddechowych powodując przejście wody do przestrzeni zewnątrzkomórkowej, co zapewnia zmniejszenie lepkości wydzieliny dróg oddechowych w płucach i ułatwione jej usunięcie.

Maksymalne stężenie mannitolu po podaniu wziewnym pojawia się w ciągu 1,5 ± 0,5 godziny.

Mannitol jest dystrybuowany niemal wyłącznie w przestrzeni zewnątrzkomórkowej.

Mannitol jest wydalany w postaci niezmienionej głównie przez nerki. Zaledwie 10% dawki leku może ulec wchłonięciu zwrotnemu z kanalika nerkowego do krwi. Okres półtrwania leku w fazie eliminacji wynosi około 4-5 h i może ulec wydłużeniu u pacjentów z niewydolnością nerek nawet do 36 h.