Jodek sodu (131I), Natrii iodidum (131i) - Zastosowanie, działanie, opis

Kuracja promieniotwórczym izotopem jodu [¹³¹I] znalazła zastosowanie w leczeniu schorzeń związanych z nadczynnością gruczołu tarczowego (choroba Gravesa–Basedowa, pojedynczy guzek anatomiczny, wole wieloguzkowe o toksycznym charakterze). Lek może być także stosowany w przypadkach wola nietoksycznego.
Substancja lecznicza znalazła zastosowanie w terapii raka gruczołu tarczowego oraz jego przerzutów (szczególnie pęcherzykowego nowotworu tarczycy i brodawkowatego raka gruczołu tarczowego). Niewielkie ilości jodku [¹³¹I] są wykorzystywane w ustalaniu dawki wymaganej do rozpoczęcia terapii.

Promieniotwórczy jod może być podawany w postaci kapsułek lub roztworu do iniekcji. Lek może być wykorzystany w diagnostyce schorzeń gruczołu tarczowego, oceny zmian i charakteru guzków, a także w celu dokładnego oznaczenia położenia tarczycy. Jodek sodu jest przydatny w określaniu prawdopodobieństwa przerzutów nowotworu oraz oznaczania pozostałości po usuniętej tkance gruczołu tarczowego. 

Schemat dawkowania promieniotwórczego izotopu jodu jest zależny od masy ciała oraz od rodzaju występującego schorzenia. Efekty działania leku mogą być dostrzegalne po upłynięciu kilku tygodni od rozpoczęcia radioterapii. Kapsułki należy przyjmować na czczo, popijając lek dużą ilości płynu. Jodek sodu może być podawany z pożywieniem w celu ułatwienia stosowania u dzieci. 

Jodek sodu [¹³¹I] może być również wykorzystywany w diagnostyce chorób gruczołu tarczowego. Podczas badania scyntygraficznego tarczycy aktywność zwykle stosowanych dawek mieści się w zakresie od 0.15 MBq do 4 MBq. Aktywność dawki w przypadku badania u pacjentów cierpiących na nowotwór gruczołu tarczowego wynosi od 37 MBq do 240 MBq. 

Radiofarmaceutyk powinien być podawany przez wykwalifikowany personel, a dawka dobowa powinna być ustalona przez specjalistę w dziedzinie medycyny nuklearnej. Przed rozpoczęciem radioterapii należy przeprowadzić próbę przywrócenia prawidłowej czynności gruczołu tarczowego z wykorzystaniem standardowej farmakoterapii.

Zwykle stosowana dawka dobowa promieniotwórczego izotopu jodu, w przypadku terapii nadczynności tarczycy lub powiększonego wola, powinna mieścić się w zakresie od 200 do 800 MBq. U niektórych pacjentów dawka może wymagać zwiększenia do dawki całkowitej wynoszącej 5000 MBq. Całkowita niezbędna aktywność radioizotopu jodu może ulec zmianie zależnie od wielkości pojedynczego guzka lub od całkowitej objętości tarczycy.

W przypadku konieczności usunięcia tkanek pozostałych po zabiegu usunięcia gruczołu tarczowego zalecana aktywność preparatu mieści się w zakresie od 1850 MBq do 3700 MBq. Całkowita, wymagana aktywność leku jest ściśle związana z wielkością pozostałej po usunięciu tkanki.
Podczas radioterapii przerzutów raka gruczołu tarczowego zalecana aktywność izotopu [¹³¹I] mieści się w zakresie od 3700 MBq do 11100 MBq. 

Dawka preparatu wymaga dostosowania w przypadku dzieci i młodzieży, a jej wielkość należy ustalić w oparciu o całkowitą powierzchnię ciała dziecka lub jego masę ciała.
Podczas ustalania wymaganej aktywności radioizotopu konieczne jest uwzględnienie występującej niewydolności nerek ze względu na ryzyko zwiększonego narażenia na promieniowanie.

Przeciwwskazaniem do stosowania promieniotwórczego izotopu jodu jest wystąpienie reakcji nadwrażliwości na tę substancję czynną. Innymi ograniczeniami w wykorzystaniu  [¹³¹I] w terapii schorzeń tarczycy są:

• zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (zwężenia przełyku, stan zapalny żołądka, stenoza lub uchyłki przełyku, nadżerki lub wrzody żołądka);
• ciąża lub okres karmienia piersią;
• spowolniona perystaltyka przewodu pokarmowego.

Leku nie należy stosować w diagnostyce schorzeń gruczołu tarczowego u dzieci poniżej 10 roku życia lub w przypadku badania scyntygraficznego tarczycy (z wyjątkiem nowotworów gruczołu tarczowego).

Należy zachować szczególną ostrożność podczas radioterapii u osób ze współistniejącymi zaburzeniami czynności nerek ze względu na zwiększenie ryzyka napromieniowania w tej grupie pacjentów.

Przed rozpoczęciem terapii jodem promieniotwórczym należy zbadać obciążenie pacjenta jodem pochodzącym z żywności. Podczas leczenia wskazana jest dieta uboga w jod, co pozwala na większy wychwyt promieniotwórczego izotopu jodu.

Całkowita aktywność leku nie powinna przekraczać 26 000 MBq. Zalecane jest zawsze stosownie najmniejszej skutecznej dawki leku. Istnieje kilka doniesień o zwiększeniu ryzyka występowania nowotworu pęcherza moczowego lub białaczki w przypadku przyjmowania bardzo wysokich dawek promieniotwórczego jodu.

Należy zachować szczególną ostrożność podczas stosowania [¹³¹I] u pacjentów cierpiących na dolegliwości żołądkowo–jelitowe. W niektórych przypadkach wskazane jest podanie inhibitora pompy protonowej w celu ograniczenia działań niepożądanych podczas leczenia.

Przed rozpoczęciem leczenia z wykorzystaniem jodu promieniotwórczego należy przerwać przyjmowanie leków stosowanych w terapii schorzeń tarczycy. Konieczne jest:

• przerwanie terapii tyroksyną na okres czterech tygodni;
• odstawienie trijodotyroniny na okres czternastu dni;
• przerwanie przyjmowania propylotiouracylu lub karbimazolu na okres siedmiu dni.

Zaleca się informowanie pacjentów o możliwości przechowania plemników w banku nasienia ze względu na ryzyko odwracalnego upośledzenia funkcji gonad u mężczyzn podczas radioterapii. Zalecane jest stosowanie skutecznych metod antykoncepcji nawet dwanaście miesięcy po zakończeniu terapii. 

Podczas leczenia osób w podeszłym wieku lub pacjentów po całkowitej ablacji tarczycy istnieje ryzyko pojawienia się spadku stężenia jonów sodowych w osoczu. Podczas terapii zalecane jest rutynowe wykonanie pomiaru stężenia elektrolitów w osoczu.

Przed rozpoczęciem radioterapii [¹³¹I] należy poinformować pacjentów, że wskazane jest picie zwiększonej ilości płynów podczas leczenia oraz częste oddawanie moczu w celu ograniczenia wpływu promieniowania na pęcherz moczowy. U niektórych pacjentów zalecane jest stosowanie środków pobudzających czynność ślinianek, co pozwala na zmniejszenie ryzyka rozwoju stanu zapalnego gruczołów ślinowych. W celu zmniejszenia wpływu promieniowania na okrężnicę, w niektórych przypadkach rekomendowane jest przyjmowanie łagodnych środków przeczyszczających.

W przypadku pojawienia się reakcji nadwrażliwości lub objawów wstrząsu anafilaktycznego podczas stosowania promieniotwórczego izotopu jodu należy natychmiast przerwać terapię. Ze względu na ryzyko poniesienia uszczerbku na zdrowiu przez pacjenta, miejsce w którym podany zostanie lek powinno być wyposażone w odpowiednie leki oraz sprzęt.

Radioterapia z wykorzystaniem promieniotwórczego izotopu jodu u dzieci i młodzieży może zostać rozpoczęta dopiero po wcześniejszej analizie stosunku korzyści wynikających z leczenia do ryzyka pojawienia się działań niepożądanych związanych z terapią. Ze względu na zwiększoną wrażliwość na promieniowanie i większą średnią długość życia należy odpowiednio dostosować dawkę jodu podczas terapii osób nieletnich. Przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu leczenia wskazana jest próba wykorzystania innych możliwości terapii.

Pacjenci w trakcie terapii jodem promieniotwórczym powinni unikać kontaktów z kobietami ciężarnymi i małymi dziećmi.

Przed rozpoczęciem terapii radioizotopem jodu zalecane jest ograniczenie przyjęcia jodu z pożywieniem. Pozwala to na zwiększenie wychwytu promieniotwórczego jodu podczas radioterapii. 

Lek należy przyjmować na czczo. Dwie godziny po przyjęciu leku nie należy spożywać posiłków. 

Substancja czynna nie ogranicza zdolności prowadzenia pojazdów i obsługi maszyn. 

Należy zachować odstęp pomiędzy lipofilnymi lub hydroflinymi środkami kontrastowymi a radioizotopową formą jodu [¹³¹I].

Stosowanie radioizotopu w okresie ciąży jest przeciwwskazane. Jodek sodu może przenikać przez łożysko, wywołując u płodu nieodwracalną niedoczynność tarczycy.
Ze względu na zwiększone gromadzenie jodu przez tarczycę płodu w drugim i trzecim trymestrze ciąży, radioterapię wykorzystującą jod promieniotwórczy należy rozpocząć dopiero po urodzeniu dziecka. 

Pacjentki planujące zajście w ciąże po zakończeniu terapii jodem [¹³¹I] powinny stosować skuteczne metody antykoncepcji przez okres sześciu lub dwunastu miesięcy od zakończenia radioterapii. 

Podczas radioterapii karmienie piersią należy przerwać. Promieniowanie może wywierać wpływ na pokarm kobiety karmiącej. Zalecane jest odstawienie dziecka przynajmniej dwa miesiące przed rozpoczęciem stosowania promieniotwórczego izotopu jodu. 

W niektórych przypadkach, po konsultacji z lekarzem, należy rozważyć opóźnienie rozpoczęcia terapii jodem promieniotwórczym, biorąc pod uwagę korzyści odniesione z karmienia przez dziecko. 

Podczas radioterapii wykorzystującej jod promieniotwórczy [¹³¹I] odnotowano ryzyko upośledzenia płodności u kobiet i mężczyzn.
Tymczasowe zaburzenia płodności u mężczyzn występowały po przekroczeniu dawek z aktywnością powyżej 1850 MBq. Zmniejszenie ilości plemników lub całkowity ich brak, a także zwiększenie stężenia hormonu folikulotropowego u kobiet występował po przekroczeniu aktywności 3700 MBq. 

Podczas dożylnego podania substancji czynnej istnieje ryzyko wystąpienia bardzo częstego popromiennego uszkodzenia okolicznych tkanek, bólu wywołanego napromieniowaniem oraz popromiennego stanu zapalnego gruczołu tarczowego. 

Mechanizm działania [¹³¹I] polega na wydzielaniu promieniowania β o zasięgu około 0.5 mm, które zmniejsza częstość podziałów komórkowych i prowadzi do zniszczenia komórek tarczycy (w tym komórek nowotworowych). Zależnie od zastosowanej aktywność możliwe jest uzyskanie różnych efektów terapii. Brak kumulacji [¹³¹I] poza tarczycą oraz niewielki zasięg działania zmniejsza ryzyko narażenia innych narządów na promieniowanie.

Substancja czynna jest selektywnie wychwytywana przez gruczoł tarczowy, a ze względu na niewielką ilość leku wymaganą do przeprowadzenia naświetlania tarczycy ogólnoustrojowe działania jodku sodu praktycznie nie występuje. 

Substancja czynna jest szybko wchłaniana z górnego odcinka przewodu pokarmowego. Około 90% zastosowanej dawki ulega absorpcji w godzinę po podaniu doustnym. 

Proces wchłaniania może zostać spowolniony przez niedoczynność tarczycy. Szybkość wchłaniania jodu ulega zwiększeniu podczas współistniejącej nadczynności gruczołu tarczowego.

Jod promieniotwórczy ulega modelowi dystrybucji zbliżonemu do jodu spożywanego z pokarmem. Jod, po dostaniu się do krwioobiegu zostaje wychwycony przez gruczoł tarczowy. Maksymalny wychwyt występuje od jednego do dwóch dni po podaniu. Na szybkość wychwytu radioizotopu ma wpływ objętość tarczycy, stężenie jodku i innych substancji leczniczych w osoczu, wiek pacjenta oraz klirens nerkowy. 

Jod, w niewielkim stopniu, może zostać również wychwycony przez komórki śluzówki żołądka lub ślinianki. Obecność radioizotopu potwierdzono w pokarmie kobiety karmiącej, nerkach. Lek przenika również przez barierę łożyska. 

Jodek sodu, wychwycony przez tarczycę, ulega reakcji utlenienia do wolnego jodu. Substancja czynna jest wykorzystywana w metabolizmie hormonów gruczołu tarczowego i zostaje wbudowana w strukturę związków wykorzystywanych w syntezie tyroksyny i trijodotyroniny. 

Promieniotwórczy jod ulega wydaleniu z moczem (od 37% do 75% przyjętej dawki) oraz w niewielkiej ilości z kałem (około 10% dawki).

Okres półtrwania w osoczu wynosi około dwanaście godzin, po wychwyceniu leku przez tarczycę wartość ta zwiększa się do sześciu dni.