Ruszczyk kolczasty — ulga dla „ciężkich nóg”

Ruszczyk kolczasty (łac. Ruscus aculeatus) to roślina lecznicza należąca do rodziny szparagowatych Asparagaceae. Nazywana jest również myszopłochem kolczastym bądź myszopłochem ciernistym. Jej naturalnym środowiskiem występowania są południowo-wschodnie tereny Europy, obszar półwyspu Azji Mniejszej oraz Afryka Północna. Najczęściej rośnie w lasach, zaroślach oraz zacienionych miejscach skalistych. Ruszczyk preferuje gleby wapienne oraz tereny wilgotne. Myszopłoch bywa także uprawiany jako roślina ozdobna w parkach i ogrodach ze względu na wiecznie zielony kolor i czerwone jagody.

Jest to zimozielona i wieloletnia roślina, osiągająca rozmiary około 1-1,25 m. Czasami ruszczyk mylnie określany jest jako krzew bądź półkrzew, natomiast jego pędy nie podlegają procesom drewnienia. Posiada podziemne kłącze stanowiące cenny surowiec zielarski. Główna oś łodygi w dolnej części jest rozgałęziona (ułożenie okółkowe), natomiast w części górnej i na wierzchołku wyrastają gałęziaki typu fyllokladium. To, co mylnie określane jest jako liść, w rzeczywistości stanowi zmodyfikowany pęd pełniący funkcję asymilacyjną (przeprowadza proces fotosyntezy). Fyllokladia są jednak często mylone z liśćmi ze względu na swój zielony kolor i kształt (sercowato-jajowate do lancetowatych). Wymiary gałęziaków to 2-18 cm długości oraz 1-8 cm szerokości. Zwieńczone są cierniem, skąd wywodzi się drugi człon nazwy rośliny. Liście Ruscus aculeatus mają postać łusek. Są niewielkie (do 5 mm długości) i ułożone okółkowo w dolnej części łodygi oraz skrętolegle w części górnej. Ruszczyk kolczasty posiada jednopłciowe kwiaty zebrane w grono, które wyrasta w centralnej części fyllokladium. Okwiat jest sześciolistkowy, żółtawy bądź zielonkawy z fioletowymi naciekami w postaci pasm i kropek. Owocami ruszczyka kolczastego są czerwone jagody o średnicy wynoszącej 8-14 mm. Nasiona rośliny mają kształt kulisty bądź spłaszczony, są twarde i białawe.

Nazwa myszopłoch kolczasty wywodzi się z dawnego zwyczaju obkładania rośliną zapasów żywności. Ostre kolce ruszczyka skutecznie odstraszały gryzonie. Z kolei na zachodzie Europy popularne jest określanie ruszczyka jako butcher’s broom, co w tłumaczeniu na język polski oznacza miotłę rzeźnika. Niegdyś ruszczyk kolczasty związany w pęczki był wykorzystywany przez masarzy do czyszczenia drewnianych powierzchni, na których odbywała się rozbiórka mięsa.

Surowcem zielarskim ruszczyka kolczastego Ruscus aculeatus jest kłącze Rhizoma rusci aculeati. Ze względu na wysoką zawartość substancji o cennych właściwościach leczniczych roślina od lat jest wykorzystywana w medycynie ludowej, a obecnie stanowi składnik leków, suplementów diety oraz kosmetyków.

Pierwsze wzmianki o wykorzystaniu myszopłocha kolczastego pochodzą ze starożytnej Grecji, m.in. z zapisków Dioskurydesa. Ruszczyk kolczasty był wówczas wykorzystywany do leczenia hemoroidów, zwalczania zaparć oraz jako środek moczopędny. W zielniku Szymona Syreńskiego (XVII wiek) Ruscus aculeatus jest opisany jako zioło pomocne w kamicy nerkowej, zastoju moczu oraz jako środek służący do wywoływania krwawienia menstruacyjnego. Medycyna ludowa krajów basenu Morza Śródziemnego nadal wykorzystuje roślinę w schorzeniach układu moczowego, jako środek przeczyszczający, w stanach zapalnych jelit, do pobudzenia apetytu, a także jako zioło przeciwkrwotoczne i przeciwżylakowe. Miejscowo ruszczyk jest używany do łagodzenia hemoroidów oraz chorób skóry (wypryski, odmrożenia, brodawki, czyraki).

W Polsce ruszczyk kolczasty wchodzi w skład preparatu leczniczego zarejestrowanego do zwalczania objawów związanych z niewydolnością naczyń żylnych, która może objawiać się uczuciem ciężkości nóg i bólem kończyn. Pomocniczo lek jest używany w terapii hemoroidów. W preparacie wykorzystano synergizm działania ekstraktów z Ruscus aculeatus, witaminy C oraz hesperydyny. Na rynku aptecznym nie brakuje suplementów diety zawierających kłącze ruszczyka kolczastego. Najczęściej preparaty te wspierają funkcjonowanie naczyń krwionośnych i usprawniają krążenie żylne. Są pomocne zwłaszcza latem, przy występujących obrzękach kończyn dolnych, ze względu na działanie usprawniające mikrokrążenie i odpływ limfy. Przynoszą ulgę i przywracają uczucie lekkości nóg. Poprawiają elastyczność i stan napięcia naczyń krwionośnych. Suplementy z ruszczykiem występują w postaci kapsułek, tabletek, herbatki do zaparzania oraz płynnych shotów. Ruszczyk kolczasty w połączeniu z magnezem, potasem i witaminą D wchodzi w skład suplementów diety przeznaczonych dla osób borykających się ze skurczami nóg i bólami łydek. Ruskogeniny zawarte w ruszczyku wzbogacają dietetyczny środek spożywczy specjalnego przeznaczenia medycznego dla osób dbających o prawidłowe funkcjonowanie narządu słuchu (poprawa mikrocyrkulacji krwi). Dla pacjentów zmagających się z problemem hemoroidów na rynku obecne są suplementy z ruszczykiem w połączeniu z diosminą, hesperydyną i kwasem askorbinowym, przeznaczone do suplementacji doustnej (postać tabletek). Ruscus aculeatus wchodzi w skład maści do leczenia objawów guzków krwawniczych wewnętrznych i zewnętrznych. Maści z ruszczykiem mogą być stosowane zarówno profilaktycznie przy skłonności do hemoroidów, jak i w razie wystąpienia dolegliwości. Działają przeciwzapalnie, łagodzą ból, pieczenie i swędzenie okolic odbytu. Ruszczyk jest również składnikiem płynów myjących do okolic odbytu.

Ruscus aculeatus jest szeroko wykorzystywany w kosmetyce. Ruszczyk wpływa na procesy mikrokrążenia i pomaga w odpływie limfy, dzięki czemu wspomaga zwalczanie cellulitu. Zmniejsza obrzęki, dlatego producenci dodają go do kremów pod oczy. Ze względu na poprawę krążenia żylnego stanowi składnik żeli i maści na obolałe, spuchnięte nogi bądź stopy, często w połączeniu z innymi roślinami leczniczymi, np. kasztanowcem. Ekstrakt z ruszczyka jest dodawany do kosmetyków pielęgnacyjnych przeznaczonych dla cery naczynkowej, z problemem trądziku różowatego, przy występujących teleangiektazjach. Łagodzi zaczerwienienia towarzyszące alergii (właściwości antyhistaminowe). Ekstrakty z rośliny są wykorzystywane w koncentratach i maseczkach redukujących uporczywe zaczerwienienia, w tonikach łagodzących zmiany skórne, serach punktowych na rozszerzone naczynka oraz w kremach. Na rynku są dostępne szampony i wcierki przeciwko wypadaniu włosów zawierające wyciągi z Ruscus aculeatus. Poprzez poprawę mikrokrążenia roślina wspomaga odżywienie cebulek włosowych.

Kłącze myszopłocha kolczastego jest bogate w liczne związki aktywne biologicznie. Swoje właściwości zawdzięcza obecności saponin steroidowych (4-6%). Wśród nich wyróżniamy spirostanole (ruskogenina, neoruskogenina, ruscyna, aculeozyd), furostanole (rukozyd i pochodne) oraz cholestanole. Pozostałe grupy związków znajdujących się w surowcu to benzofurany (euparon), flawonoidy, kumaryny, fitosterole (sitosterol, stigmasterol, kampesterol), kumaryny, triterpeny, kwasy tłuszczowe (kwas lignocerowy), alkaloidy (sparteina), tyramina oraz kwas glikolowy. Barwnikami owoców Ruscus aculeatus są antocyjany pelargonidynowe.

Saponiny steroidowe ruszczyka kolczastego posiadają udokumentowane działanie uszczelniające ściany naczyń krwionośnych, przeciwzapalne oraz zmniejszające aktywność enzymu elastazy (enzymu rozkładającego elastynę, która występuje m.in. w ścianach naczyń krwionośnych). Ponadto hamują procesy krzepnięcia krwi oraz zwężają naczynia prekapilarne. Zwężanie naczyń krwionośnych wynika z pobudzenia postsynaptycznych receptorów adrenergicznych α1 i α2 w zakończeniach nerwowych oraz ze zwiększonego uwalniania norepinefryny do szczeliny synaptycznej układu współczulnego. Właściwości naczyniozwężające ruszczyka kolczastego są zależne od stężenia jego ekstraktów, zwiększają się wraz ze wzrostem temperatury oraz są bardziej zaznaczone w uszkodzonych naczyniach żylnych. Jednocześnie ekstrakty z ruszczyka pobudzają wydzielanie naczyniorozszerzajacych mediatorów w tętnicach, dlatego działanie zwężające występuje w układzie żylnym. Badania na zwierzętach wykazały, że ekstrakty z ruszczyka kolczastego hamują powstawanie obrzęków indukowanych podawaniem kwasu etakrynowego. Ekstrakty zmniejszały przepuszczalność naczyń włosowatych dla substancji białkowych oraz blokowały zwiększanie procesów filtracji włośniczkowej pod wpływem kwasu etakrynowego. W innym badaniu zaobserwowano hamowanie procesów uszkadzających naczynia krwionośne pod wpływem niedotlenienia komórek (hipoksji) za sprawą podanego wcześniej wyciągu z kłączy Ruscus aculeatus. Ekstrakt z ruszczyka kolczastego działa przeciwzapalnie. Wynika to najprawdopodobniej z blokowania przylegania granulocytów obojętnochłonnych do komórek śródbłonka naczyniowego, a także ze zmniejszenia ekspresji czynnika ICAM-1, co finalnie prowadzi do zmniejszenia migracji leukocytów przez śródbłonek. Roślina tym samym sprzyja procesom gojenia owrzodzeń żylnych, które często towarzyszą przewlekłej chorobie żylnej. Ruszczyk zwiększa ciśnienie krwi w układzie żylnym oraz podnosi napięcie ścian naczyń krwionośnych.

Dawkowanie leku zawierającego kłącze ruszczyka kolczastego Rhizoma Ruscus aculeatus u osób dorosłych:

• w przypadku niewydolności krążenia żylnego kończyn dolnych objawiającej się uczuciem ciężkości nóg oraz ich bólem: 2-3 kapsułki leku na dobę (300-450 mg suchego wyciągu z rośliny);
• pomocniczo w leczeniu żylaków odbytu: 4-5 kapsułek na dobę (600-750 mg suchego wyciągu z rośliny).

Lek należy przyjmować w dawkach podzielonych, rano i wieczorem. W przypadku kuracji przeciwko hemoroidom nie zaleca się stosowania preparatu dłużej niż 7 dni. Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa nie powinny go używać kobiety w ciąży oraz karmiące piersią.

Przykładowe przepisy medycyny ludowej wykorzystujące Rhizoma Ruscus aculeatus:

• Odwar z ruszczyka kolczastego: 1 łyżkę wysuszonych kłączy ruszczyka kolczastego należy skropić spirytusem 70-80% i pozostawić na 5 minut. Po tym czasie całość zalewa się szklanką zimnej wody i gotuje. Gotowy odwar należy przecedzić i wypić w ciągu doby.
• Nalewka z ruszczyka kolczastego: na 1 część kłącza ruszczyka kolczastego przypada 10 części alkoholu o stężeniu 55-60%. Surowiec zielarski zalewamy alkoholem i macerujemy przez okres 2 tygodni. Po upływie 14 dni całość należy przefiltrować. Dawkowanie zwyczajowe: 2 razy dziennie po 5 ml nalewki.

Według Komisji Europejskiej zalecane dzienne dawkowanie nie powinno przekraczać 7-11 mg zespołu ruskogenin na dobę.

Ekstrakt z kłączy ruszczyka kolczastego zawiera substancje działające pobudzająco na receptory α-adrenergiczne. Udowodniono, że wypiera neuroprzekaźnik norepinefrynę z zakończeń neuronalnych. Należy zachować ostrożność podczas jednoczesnego stosowania ruszczyka kolczastego z lekami wpływającymi na układ adrenergiczny oraz antagonistami wapnia (terapia nadciśnienia tętniczego i przerostu prostaty). Ruscus aculeatus nasila działanie leków pobudzających receptory α-adrenergiczne i hamuje działanie antagonistów α-adrenergicznych (prazosyna, doksazosyna). Ze względu na zawartość aminy tyraminy ruszczyk może wchodzić w interakcje z lekami należącymi do grupy inhibitorów monoaminooksydazy IMAO. Substancje te hamują rozpad amin biogennych, a w połączeniu z tyraminą mogą wywołać efekt hipertensyjny (wzrost ciśnienia tętniczego krwi).

Ekstrakty z ruszczyka kolczastego w połączeniu z witaminą C oraz hesperydyną wykazują synergizm działania – hamują dolegliwości bólowe kończyn dolnych, skurcze łydek i parestezje.

Objawy przedawkowania wyciągu etanolowego Ruscus aculeatus w badaniu z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych (psów i świnek morskich) obejmowały zaburzenia pracy serca (spadek częstotliwości skurczów serca, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi) oraz silny wpływ na ośrodek oddechowy (przyspieszenie oddechu, zaburzenia rytmu oddychania, hiperwentylacja), finalnie z zatrzymaniem oddechu (przyczyna śmierci zwierząt). U psów i świnek morskich duże dawki wyciągu powodowały hiperglikemię.

Doustna LD50 u myszy została określona na poziomie 24,69-33,73 ml/kg masy ciała, natomiast przy podaniu dootrzewnowym 1,15-1,70 ml/kg masy ciała zwierząt.

Doustna LD50 dla szczurów wyniosła w badaniu 2,07-2,39 ml/kg masy ciała.

Objawami zatrucia u myszy i szczurów były drgawki, paraliż, przekrwienie narządów wewnętrznych i stany zapalne błony śluzowej przewodu pokarmowego. Powodem śmierci zwierząt była niewydolność oddechowa.

Opisane w literaturze działania niepożądane u ludzi to zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka, zgaga i niestrawność), nadmierna potliwość oraz wzrost ciśnienia tętniczego krwi.