Arnika górska na ból mięśni, naczynka i obrzęki

Surowcem zielarskim arniki górskiej Arnica montana są wysuszone koszyczki kwiatowe Arnicae flos. Roślina była szeroko wykorzystywana w medycynie ludowej, jednak obecnie znajduje się pod ścisłą ochroną. W celach wykorzystania arniki prowadzi się jej uprawy. Arnika górska stanowi częsty element składowy kosmetyków i wyrobów medycznych przeznaczonych do stosowania zewnętrznego na skórę i błony śluzowe. W Polsce zarejestrowane są również leki zawierające wyciągi bądź macerat z Arnica montana. Maść arnikowa jest polecana w stanach zapalnych skóry i łagodnych otarciach naskórka. Tradycyjnie nakłada się ją na miejsca po ukąszeniach owadów. Nalewka arnikowa w Polsce zarejestrowana jest jako produkt leczniczy. Tinctura Arnicae używana jest zewnętrznie na skórę w postaci okładów (po urazach, w miejscach występowania czyraków oraz w stanach zapalnych żył), a po rozcieńczeniu również na błonę śluzową jamy ustnej (stany zapalne dziąseł, afty). Wyciąg płynny z arniki wchodzi w skład złożonego płynu leczniczego (Dentosept) od lat stosowanego w stanach zapalnych jamy ustnej, przyzębia, gardła, w paradontozie i skłonności do krwawień z dziąseł. Arnika stanowi również element składowy płynnego leku przeznaczonego dla osób z trudnościami w oddawaniu moczu (np. dla mężczyzn z łagodnym przerostem prostaty). Płyn doustny z arniką, miłorzębem, kasztanowcem, jemiołą i głogiem stosuje się w objawach niewydolności żylnej, przy zaburzonym mikrokrążeniu mózgowym oraz obwodowym. Produkty homeopatyczne zawierające arnikę są wskazane jako środki wspomagające walkę organizmu z infekcją, przy kaszlu, w bólu gardła i chrypce. Ich działanie nie zostało jednak udokumentowane odpowiednimi badaniami. Arnikę możemy spotkać w maściach i żelach przeciwbólowych oraz przeciwzapalnych przeznaczonych dla osób cierpiących na dolegliwości stawowe. Część z nich można stosować w bólach mięśniowych po wysiłku fizycznym, do wykonywania masażu, a także do łagodzenia stłuczeń, obrzęków i niwelowania siniaków pourazowych. Arnika w plastrach rozgrzewających na skórę działa stymulująco na mikrokrążenie, poprawia efekt rozgrzewający plastrów. Oprócz wskazań reumatycznych plastry mogą być stosowane także przy bólach menstruacyjnych. Żele arnikowe po schłodzeniu przynoszą ulgę w oparzeniach I stopnia, znoszą obrzęki i łagodzą uczucie zmęczonych nóg. W aptekach i drogeriach dostępne są chłodzące spraye na nogi z arniką górską, które zmniejszają opuchnięcia i łagodnie nawilżają skórę. Arnika wchodzi w skład kosmetyku (pianki) do pielęgnacji odbytu z hemoroidami oraz okolic stomii. Zmniejsza podrażnienia, niweluje swędzenie i wspomaga regenerację wspomnianych miejsc.

Ekstrakty Arnica montana znajdziemy w solach do kąpieli o działaniu relaksacyjnym i odprężającym na mięśnie, w szamponach i odżywkach przeznaczonych do cienkich włosów oraz w tonikach na skórę głowy przy problemie ich wypadania. Arnika górska w olejku do wykonywania masażu antycellulitowego służy do pobudzenia mikrokrążenia w miejscach z tzw. pomarańczową skórką. Jako dodatek do kremów intymnych zwiększa ukrwienie stref erogennych. Na rynku można spotkać całe serie kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry twarzy zawierających ekstrakt z Arnica montana. Są one przeznaczone zwykle dla cery naczynkowej (kremy, maseczki, toniki, serum). Szczególnie często arnika jest dodawana do kremów pod oczy, ponieważ niweluje cienie i obrzęki. W medycynie ludowej wykorzystuje się podziemne części rośliny suszone na słońcu bądź koszyczki kwiatowe suszone w cieniu, w przewiewnym miejscu.

Z arniki można sporządzać napary (jednoskładnikowe lub przy użyciu mieszanek ziołowych), nalewki i olejki. Aby wykonać napar łyżeczkę surowca zalewa się szklanką wrzącej wody i zaparza przez okres około 30 minut. Po tym czasie napar tradycyjnie stosuje się do płukania jamy ustnej, gardła bądź do okładów. Mieszanka ziołowa z arniką, kasztanowcem, tatarakiem i drapaczem może służyć po zaparzeniu do okładów na stany zapalne żył (mieszanka Ojca Klimuszki). Ze świeżo zebranych koszyczków arnikowych zielarze wytwarzają nalewkę arnikową (100 g kwiatów zalać 0,5 litra alkoholu 90%, odstawić w chłodne i ciemne miejsce). Nalewka nadaje się do użytku zewnętrznego po rozcieńczeniu (np. w formie kompresów).

Arnika górska (Arnica montana) to roślina występująca na górskich i podgórskich terenach Europy Środkowej (Skandynawia, kraje bałtyckie, pasma gór Pirenejów, Alp), Azji oraz Ameryki Północnej. Preferuje chłodniejszy klimat oraz gleby torfiaste o sporej wilgotności. Inne, spotykane rzadziej nazwy arniki to kupalnik górski, tranek górski bądź pomornik. W Polsce arnika górska rośnie w Karpatach, Bieszczadach i Sudetach, na Pomorzu i Suwalszczyźnie oraz na obszarze Śląska. Jest rośliną chronioną.

Arnika górska to bylina posiadająca skośnie ułożone kłącze. Kłącze rośliny jest słabo rozgałęzione i ma niewielkie rozmiary (ok. 1 cm średnicy oraz 15-25 cm długości). Rozrasta się płytko pod powierzchnią gruntu bądź też na powierzchni ziemi. W części nadziemnej liście arniki tworzą kształt rozety, natomiast te umiejscowione wyżej na łodydze wyrastają naprzeciwlegle, tworząc zgrupowania (1-3 pary). Liście łodygowe charakteryzują się gładkim brzegiem oraz wydłużonym, jajowatym kształtem. Są nagie bądź porastają je delikatne włoski, głównie w okolicy unerwienia. Ich szerokość wynosi 2-3 cm, a długość 3-5 cm. Liście odziomkowe są większe (długość blaszki liściowej ok. 17 cm, szerokość 7 cm). Układają się płasko na powierzchni ziemi bądź są skośnie wzniesione. Posiadają równoległe unerwienie. Łodyga rośliny jest prosta, rzadziej rozgałęziona, pokryta gruczołowatymi włoskami (głównie w górnej części rośliny). Osiąga rozmiary od 25 cm do 60 cm. Okres kwitnienia arniki górskiej przypada na miesiące letnie (czerwiec-sierpień). Ciemnożółte kwiaty arniki górskiej tworzą kwiatostany (koszyczki). Najczęściej koszyczki znajdują się pojedynczo na pędach i mają od 2 cm do 8 cm wielkości. Część środkową koszyczków stanowią kwiaty rurkowate (nawet 100 sztuk), natomiast na obrzeżach kwiatostanu znajdują się kwiaty określane jako języczkowe (do 20 sztuk). Koszyczek posiada dwurzędową okrywę. Kwiaty arniki górskiej zapylane są przez owady, rzadziej dochodzi do samozapylenia. Roślina może rozmnażać się również wegetatywnie przez nadziemne kłącza (hemikryptofit). Owoce arniki górskiej to niełupki o wielkości od 1,5 mm do 5 mm. Posiadają na szczycie włoski puchu kielichowego.

Ziele arniki górskiej zawiera ponad 150 zidentyfikowanych substancji czynnych farmakologicznie. Do najważniejszych z nich zalicza się flawonoidy w ilości zmiennej od 0,4% do 0,6% (kwercetynę, kemferol i izoramnetynę głównie w postaci glukuronidów, luteolinę, apigeninę, hispidulinę), laktony seskwiterpenowe w ilości od 0,3% do 1,0%(helenalinę oraz 11a,13-dihydrohelenalinę i ich krótkołańcuchowe estry, a także pochodne metakrylu, izobutyrylu, tygloilu, metakryloilu), olejki eteryczne stanowiące 0,2% do 0,35% zawartości surowca (pochodne tymolu, monoterpenów i seskwiterpenów), karotenoidy, diterpeny i triterpeny (np. arnidiol), alkaloidy pirolizydynowe (tussilaginę i izotussilaginę), kumaryny (umbelliferon i skopoletynę), fenolokwasy. Zawartość poszczególnych substancji w surowcach arniki jest zmienna i zależy od warunków wzrastania rośliny (poziom nasłonecznienia, wilgotność gleby oraz wysokości n.p.m.).

Arnika hamuje reakcje zapalne, co zostało udowodnione badaniami. Za tę właściwość rośliny odpowiadają przede wszystkim laktony seskwiterpenowe. Hamują one proces uwalniania cytokin prozapalnych (interleukin IL-1, IL-2, IL-6, IL-8), blokują procesy chemotaksji granulocytów obojętnochłonnych w kierunku patogenów oraz zmniejszają syntezę prostaglandyn. Helenalina działa już na poziomie molekularnym, prowadząc do zahamowania wiązania się jądrowych czynników transkrypcyjnych NF-κB oraz NF-AT z materiałem DNA komórki. Wykazuje immunosupresję wobec limfocytów T poprzez indukcję ich apoptozy. Badania na zwierzętach laboratoryjnych pokazały, że metanolowe wyciągi z arniki górskiej obniżają poziom białka indukowalnej syntazy NO (iNOS) oraz cyklooksygenazy-2 (COX-2) w makrofagach myszy. Dodatkowo laktony seskwiterpenowe zmniejszają uwalnianie histaminy przez mastocyty i utrudniają jej przenikanie do tkanek poprzez uszczelniające działanie na ściany naczyń krwionośnych. Właściwości przeciwzapalne i przeciwhistaminowe laktonów są wzmacniane przez obecne w arnice górskiej związki flawonoidowe. Z kolei frakcja polisacharydowa zawarta w Arnicae flos wykazuje działanie immunomodulujące poprzez stymulację fagocytozy neutrofilów. Helenalina i jej pochodne posiadają udowodnioną skuteczność przeciwbakteryjną wobec gatunków Arthrobacter citreus, Bacillus brevis, Bacillus subtilis, Corynebacterium insidiosum, Micrococcus roseus, Mycobacterium phlei, Sarcina lutea, Staphylococcus aureus oraz Proteus vulgaris. W badaniach wykazano skuteczność antydrobnoustrojową arniki wobec bakterii tlenowych i beztlenowych przyzębia. Obecny w korzeniach rośliny tymol ma działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Helenalina wykazuje również pewną aktywność wobec pasożytów świdrowca rodezyjskiego Trypanosoma brucei rhodesiense, świdrowca amerykańskiego Trypanosoma cruzi, a także działanie przeciwpierwotniakowe wobec Plasmodium falciparum.

Badania in vitro udowodniły aktywność przeciwnowotworową i antyoksydacyjną helenaliny oraz octanu 11α,13-dwuhydrohelenaliny. Badane substancje działały cytotoksycznie wobec linii komórkowej ludzkiego drobnokomórkowego raka płuc GLC4 oraz linii komórkowej ludzkiego raka jelita grubego COLO 320. Frakcja flawonoidów Arnica montana wykazywała słabą do umiarkowanej aktywność cytotoksyczną (porównanie do cisplatyny). Najwyższą aktywność antynowotworową spośród flawonoidów wykazano dla jaceopsydyny flawonowej. Jako substancje przeciwutleniające wspomniane laktony seskwiterpenowe blokowały powstawanie rodników w białych płytkach krwi poddawanych działaniu peroksyazotynu. Nalewki z arniki działają przeciwkrwotocznie, zmniejszając utratę krwi poporodowej (badanie kobiet po porodzie naturalnym w wieku 20-35 lat). Inne badania wykazały, że helenalina i 11,13-dihydrohelenalina hamują indukowaną kolagenem agregację trombocytów, tworzenie tromboksanu i wydzielanie 5-hydroksytryptaminy w sposób zależny od ich stężenia (badania na zdrowych ochotnikach).

Ze względu na brak badań nie zaleca się stosowania preparatów z arniką górską u kobiet w ciąży i dzieci do 12. roku życia. Maści arnikowej nie należy stosować na brodawki sutkowe w okresie karmienia piersią.

Preparatów leczniczych z arniką górską nie nakłada się na rany, sączące się zmiany i skaleczenia.

Obecną na rynku nalewkę z koszyczków arniki górskiej stosuje się po rozcieńczeniu (3-10-krotnym) na skórę w postaci okładów bądź do płukania jamy ustnej po 10-krotnym rozcieńczeniu preparatu. Leku nie należy połykać.

Leczniczą maść arnikową nakłada się na skórę 2-4 razy w ciągu dnia w zależności od potrzeb. Podobnie stosuje się żele i kremy zawierające surowiec.

Zgłoszono przypadek nasilenia działania doustnej warfaryny w wyniku miejscowej aplikacji maści zawierającej ekstrakt z arniki górskiej Arnica montana (pojawienie się krwawienia z nosa u kobiety w podeszłym wieku).

Nie jest wskazane jednoczesne stosowanie preparatów z arniki (również maści, kremów, żeli i innych postaci do użytku zewnętrznego) oraz leków przeciwzakrzepowych z grupy antagonistów witaminy K (acenokumarol, warfaryna).

Najczęściej występującymi skutkami ubocznymi po zastosowaniu arniki górskiej są reakcje skórne – świąd i zaczerwienienie. Rzadziej ma miejsce kontaktowe zapalenie skóry i wyprysk alergiczny. W literaturze zanotowano przypadek wystąpienia złego samopoczucia i gorączki po aplikacji kremu z arniką na twarz, który zawierał 1,5% ekstraktu z Arnica montana.

Doustna dawka LD50 ekstraktu z arniki górskiej wynosiła >5 g/kg u szczurów i 123 mg/kg u myszy. LD50 przy podawaniu dootrzewnowym wynosiła dla myszy 31 mg/kg masy ciała.

Istnieją badania udowadniające mutagenne działanie ekstraktów z Arnica montana. Efekt ten przypisywany jest flawonolom obecnym w arnice.

Nie zaobserwowano efektu fototoksyczności po zastosowaniu miejscowym preparatów z arniką górską.