Zrozumieć seniora - potrzeby i emocje osób starszych

Im więcej wiemy o starości, tym łatwiej nam rozumieć samych siebie i innych. Jak więc jest z tą starością? Kiedy się zaczyna? Czym się objawia? Co sprzyja akceptacji upływającego czasu? Jak zachować pogodę ducha? O czym warto pamiętać będąc dziadkiem lub babcią? Zapraszam do lektury.

Rozwój cywilizacyjny rewiduje nasze spojrzenie na to, czym jest starość. Neandertalczyk żył około 20-30 lat, w starożytności osobę 40-50 letnią uważano za starą. Od 1900 do 1950 roku średnia długość życia wzrosła niemal o połowę - od 47 lat do 68 lat i stale się wydłuża, czemu sprzyja poprawa warunków życia, higieny, rozwój medycyny oraz ochrony zdrowia. Na długość życia wpływa czystość środowiska, wykształcenie, płeć (mężczyźni częściej: sięgają po używki, ryzykują, chorują), dieta, styl życia czy wykonywany zawód.

W Europie Francuzi, Włosi i Hiszpanie żyją najdłużej - około 82 lata, najkrócej Białorusini, Rosjanie i Mołdawianie - 71 lat. W Polsce średnia długość życia mężczyzn wynosi 74 lata, kobiet 83 lata (według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego-Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie).

W słowniku języka polskiego słowo "senior" określa najstarszego wiekiem członka rodziny lub rodu, jak i osobę w wieku emerytalnym, odnosząc się do szerokiej i zróżnicowanej grupy wiekowej. Za dolną granicę starości umownie przyjmuje się 65 lat, osoby w wieku 65 – 75 lat zalicza się do starszego wieku, 76 – 85 lat do wieku podeszłego, powyżej 85 roku życia to osoby sędziwe czy długowieczne. „Wiek okołoemerytalny” odnosi się do przedziału pomiędzy 50 a 70 rokiem życia, kiedy najwięcej osób opuszcza rynek pracy. Emerytura jest wieloaspektowym zjawiskiem społecznym, które opiszemy na czterech powiązanych ze sobą wymiarach: zdrowotnym, psychologicznym, ekonomicznym i społecznym.

Wymiar zdrowotny:

Wraz z wiekiem następuje pogorszenie się stanu zdrowia, jako skutek z jednej strony naturalnego procesu starzenia się organizmu, z drugiej braku profilaktyki oraz niezdrowego trybu życia. Spadek stężenia hormonów, pełniących funkcję nie tylko prokreacyjną, ale i poznawczą spowalnia funkcjonowanie całego organizmu, sprawność motoryczną oraz pamięć. Następują zmiany w narządach zmysłów - wzroku, słuchu, smaku, węchu i dotyku. W tym okresie najczęściej występujące schorzenia dotyczą układu krążenia (choroba wieńcowa, nadciśnienie), zmian nowotworowych, to także choroby przewlekłe (cukrzyca typu 2) i choroby układu kostno-stawowego. Osłabieniu ulega system immunologiczny, zdolność regeneracji po wysiłku oraz przystosowywanie się organizmu do zmiennych warunków (różnic temperatur, natężenia światła). Z postępującymi zmianami chorobowymi seniorzy mogą potrzebować pomocy w codziennych czynnościach, na przykład: załatwianiu spraw w urzędach, robieniu zakupów, sprzątaniu, przygotowywaniu osiłków, ubieraniu się czy higienie osobistej. Z badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej wynika, że osoby starsze wsparcie najczęściej otrzymują od swoich dzieci (63%), współmałżonków (38%) oraz wnuków (29%). Istotną rolę odgrywają również przyjaciele (26%), znajomi (23%) i sąsiedzi (23%).

Niezwykle istotną, wciąż niedocenianą funkcję w zachowaniu zdrowia pełni aktywność fizyczna, redukująca ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia i nowotworów oraz wzmacniająca funkcje poznawcze organizmu.  Regularne ćwiczenia przyczyniają się do zachowania wyższej jakości życia oraz opóźniają procesy starzenia się. Duże znaczenie w życiu seniora odgrywać może życie seksualne. Zdaniem seksuologa Zbigniewa Lew-Starowicza aktywność seksualną należy kontynuować jak najdłużej, gdyż sprzyja zachowaniu pogody ducha, młodego wyglądu i zdrowia. 

Wymiar psychologiczny:

Świadomość zbliżającego się czasu przejścia na emeryturę często wywołuje stres, mocno zagrażający zdrowiu fizycznemu i psychicznemu. Zakończenie pracy zawodowej, pogarszające się zdrowie, trudności z wykonywaniem codziennych czynności, utrata pozycji głowy rodziny mogą pogarszać nastrój, a nawet doprowadzić do depresji. Depresja jest najczęstszym w tym wieku zaburzeniem psychicznym, dotykającym szczególnie osoby samotne, czy też niesamodzielne, osoby uzależnione od pomocy innych. Częstym zjawiskiem w grupie seniorów są również smutek, zmęczenie, kłopoty ze snem, brak nadziei na przyszłość oraz drażliwość.

Zmiany zachodzące w psychice zależą od wielu czynników: warunków zdrowotnych, uwarunkowań genetycznych, zmian w mózgu, charakteru, aktywności fizycznej oraz umysłowej, posiadanych nawyków, stylu życia, doświadczenia życiowego, stosunku do starości, do życia, postaw społeczeństwa oraz najbliższych wobec osób starszych oraz stawianych sobie samemu na tym etapie dalszych zadań rozwojowych.

Według Denis B. Bromley'a o prawidłowej adaptacji do starości świadczą: ”dobre zdrowie, bystrość umysłu, aktywność, szczerość w kontaktach z innymi, przyjazny stosunek do ludzi, zadowolenie z życia, szacunek do samego siebie, wysoki poziom moralności, pogodzenie się ze starością i brakiem możliwości uniknięcia śmierci, poczucie zadowolenia ze swojego bytu, poczucie bezpieczeństwa". Złe przystosowanie do starości objawia się: „wrogością, występowaniem lęków, konfliktowością, izolacją, poczuciem winy, zależnością od innych, obawą przed ludźmi, apatią, skłonnością do stanów depresyjnych”.

Podejście do starości w dużej mierze warunkują: sytuacja życiowa, materialna, rodzinna, aktywność intelektualna i fizyczna, aktywność edukacyjna, kulturalna, poziom intelektualny, cechy charakteru, zainteresowania, potrzeby, zachowanie i styl życia, pełnione role społeczne oraz postawy wobec starości - niezwykle istotna jest akceptacji procesu starzenia się. Mądrość transcendentna jest efektem rozwoju podmiotowego i przejawia się w osiąganiu równowagi psychicznej i braku lęku przed śmiercią. Jednymi z ważniejszych zadań człowieka jest pogodzenie się z odejściem na emeryturę, nauczenie się rozumienia i akceptowania śmierci jako ostatniego etapu życia .

Niezwykle ciekawe spojrzenie na rozwój człowieka na różnych etapach proponuje Erik Erikson, podkreślając z jednej strony wpływ wychowania, z drugiej rolę niezwykłej odpowiedzialności osoby za własny rozwój, tak, by w okresie późnej dorosłości, w wyniku pozytywnego bilansu życia cieszyć się życiową mądrość.

Wymiar ekonomiczny:

Przejście na emeryturę często wiąże się z obniżeniem dochodów oraz poziomu życia. Możliwość swobodnego gospodarowania dochodem jest istotnym czynnikiem determinującym samopoczucie seniora, podejmowanie dodatkowych aktywności czy zaspokajania potrzeb, wpływa na pozycję seniora w środowisku lokalnym oraz rodzinie. Wraz z wiekiem czy utratą samodzielności i sprawności wzrasta zapotrzebowanie na usługi, zwłaszcza opiekuńcze i pielęgnacyjne.

Wymiar społeczny:

Bycie seniorem to również podejmowanie nowych ról społecznych, z których jedne wydają się wymarzone, stwarzające szansę na realizację odkładanych planów; inne napawają obawami i lękiem. Zakończenie aktywności zawodowej oznacza ograniczenie kontaktów ze współpracownikami, uwaga seniorów kierowana jest na pomocą dorosłym zwykle dzieciom, wsparcie w wychowaniu wnuków. Dla osób starszych kontakty z rodziną są źródłem równowagi emocjonalnej oraz psychicznej.

W Polsce funkcjonuje około 450 Uniwersytetów Trzeciego Wieku, a liczbę słuchaczy przekracza 100 tys. osób. Z badań ankietowych wyłania się całkiem optymistyczny obraz - zdecydowana większość emerytów spotyka się z przyjaciółmi, odwiedza rodzinę poza miejscem zamieszkania, chodzi na spacery i wycieczki, czyta gazety i książki, a co czwarty uczestniczy w tzw. kulturze wysokiej.

Potrzeby psychospołeczne osób starszych w dużej mierze pokrywają się z potrzebami osób z innych grup wiekowych. Amerykański gerontolog Clark Tibbitis stworzył niezwykle trafną klasyfikację potrzeb seniorów:

1. Potrzeba wykonywania społecznie użytecznych działań

2. Potrzeba wykorzystywania czasu wolnego w satysfakcjonujący sposób

3. Potrzeba bycia uznanym za część społeczeństwa, społeczności i grupy oraz odgrywania w nich określonej roli

4. Potrzeba uznania jako jednostki ludzkiej

5. Potrzeba utrzymywania normalnych kontaktów towarzyskich

6. Potrzeba stwarzania okazji dla doznań i autoekspresji

7. Potrzeba ochrony zdrowia i dostępu do opieki społecznej

8. Potrzeba odpowiednio ustalonego trybu życia i utrzymania stosunków z rodziną

9. Potrzeba odpowiedniej stymulacji umysłowej i psychicznej

10. Potrzeba duchowej satysfakcji

Wymienione potrzeby mają indywidualną hierarchię, a niezaspokojenie ich prowadzić może do poczucia bezsensowności, chwiejności emocjonalnej, zaburzeń snu czy depresji.

Warto przypomnieć Kartę Praw Dziadków opracowaną w 2009 roku przez Polska The Times, wynik wypowiedzi znanych psychologów, lekarzy, prawników oraz osób, które szczerze pisały o swoich doświadczeniach i problemach związanych z opieką nad wnukami.

Karta Praw Dziadków

1. Dziadkowie mogą, ale nie muszą pomagać dzieciom przy wychowywaniu wnuków.
2. Dziadkowie mają prawo odmówić opieki nad wnukami.
3. Dziadkowie oraz rodzice wspólnie i precyzyjnie ustalają zasady pomocy przy wnukach.
4. Dziadkowie nie są tanią siłą roboczą.
5. Dziadkowie nie mogą ponosić kosztów opieki nad wnukami.
6. Dziadkowie, zwłaszcza gdy rezygnują z pracy zarobkowej, by zajmować się wnukami,
   mają prawo do zapłaty.
7. Opieka nad wnukami nie może wywracać do góry nogami życia dziadków.
8. Dziadkowie maja prawo rozpieszczać wnuki.
9. Dziadkowie mogą radzić rodzicom, jak wychowywać dzieci, ale nie wolno im dyktować zasad wychowawczych. Nawet jeśli nie podobają im się te, które stosują rodzice.
10. Dziadkowie muszą uwzględniać zasady nowoczesnej diety i dbania o zdrowie dzieci.
11. Dziadkom nie wolno bić czy karać klapsem dzieci, nawet jeśli w ich młodości takie metody wychowawcze były uważane za dobre.
12. Dziadkowie mają prawo znać opinię swoich dzieci, jak oceniają one ich opiekę nad wnukami.
13. Dziadkowie nigdy nie krytykują swoich dzieci przy wnukach.
14. Dziadkowie nie mogą być przeciążeni obowiązkami związanymi z opieką nad wnukami.
    Mają obowiązek dbać o swoje zdrowie i samopoczucie.
15. Dziadkowie nie mogą dać się zamknąć w domu z wnukami.
16. Rozwód rodziców nie jest rozwodem między wnukami i dziadkami.
17. Dziadkowie mają prawo wiedzieć, dlaczego dzieci chcą, żeby to oni zajmowali się wnukami.

 Z okazji Dnia Dziadka i Babci życzymy naszym Kochanym Seniorom zdrowia i pogody ducha! Dbajmy i troszczmy się o siebie i swoje potrzeby, wówczas będziemy umieli prawdziwie zadbać również o innych!

Piśmiennictwo:

• Błędowski P., Szatur-Jaworska B., Szweda-Lewandowska Z., Kubicki P., "Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce", Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, 2012
• Bromley, D.B. "Psychologia starzenia się", PWN, Warszawa 1969,
• Brzezińska, A.I., Appelt, K., Ziólkowska, B. (2008). Psychologia rozwoju człowieka
• W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, tom 2. Gdańsk: GWP
• CBOS "Społeczna solidarność z osobami w starszym wieku – raport z badań (BS/83/2012)". Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, 2012
• Czapiński J. "Dobrostan psychiczny i społeczny Polaków w wieku 50 i więcej lat na tle wybranych
• społeczeństw europejskich". Szczecin, 2007
• Erikson E.," Tożsamość a cykl życia", Zysk i S-ka, Poznań 2004.
• Leszczyńska-Rejchert A., Człowiek starszy i jego wspomaganie- w stronę pedagogiki starości, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2007.
• MorgulecAdamowicz N., Rutkowska I., Rekowski W. "Zajęcia aktywności fizycznej w Uniwersytetach Trzeciego Wieku w Polsce". Gerontologia Polska, 19(3–4), 2011
• Nawrot A., "Jesień życia to czas na żniwa. Diagnoza partycypacyjna potrzeb osób starszych i prezentacja
• modelowych rozwiązań". Proethica, Ruda Śląska, 2013
• Raciborski F., Samoliński B., "Stres okołoemerytalny", ThinkMed, Warszawa, 2013
• Steuden S., Psychologia starzenia się i starości, PWN, Warszawa 2011.
• Ziębińska B., "Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziałające marginalizacji osób starszych", Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2010
• http://wyborcza.pl/1,75477,18896366,raport-who-europejczycy-za-duzo-pija-pala-i-sa-coraz-bardziej.html#ixzz3xL3mhivh
• http://www.polskatimes.pl/artykul/79129,nasza-akcja-karta-praw-dziadkow,2,id,t,sa.html
• https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/BIULETYN_RPO_Materialy_nr_72_Prawa_czlowieka_poradnik_dla_osob_starszych.pdf