Roślinne środki przeciwzapalne stosowane zewnętrznie

Istotą postępu w lecznictwie dermatologicznym jest znaczne rozszerzenie możliwości skutecznego leczenia ogólnego, chorób skóry, zgodnie z przyjętą już dziś powszechnie zasadą, że większość chorób skóry jest tylko objawem różnorodnych ogólnych zaburzeń organizmu.

Leczenie chorób skóry uległo w ostatnich latach dużym zmianom, równolegle z postępem nauk medycznych. Została unowocześniona ich klasyfikacja oraz wprowadzono do praktyki lekarskiej nowe, skuteczniejsze metody badań diagnostycznych.

Jest bardzo wiele odmian chorób skórnych i o większości z nich wiedzą tylko wyspecjalizowani lekarze dermatolodzy.

Choroby ropne skóry

Są to schorzenia spowodowane bakteriami ropotwórczymi z których najczęstszymi są gronkowce i paciorkowce. W części chorób ropnych pochodzenia mieszanego gronkowco-paciorkowcowego i w większości chorób pochodzenia gronkowcowego proces chorobowy rozwija się w obrębie mieszków włosowych lub w ich otoczeniu. Wyjątkiem są tu mnogie ropnie pach i ropnie mnogie niemowląt, które rozwijają się głównie w obrębie gruczołów potowych, np. liszajec, ziarniak, róża.

Choroby wirusowe skóry

Są to choroby, których czynnikiem etiologicznym jest wirus. Wirusy wykazują zdolność do atakowania ściśle określonego rodzaju tkanek żywych, głównie jednak skóry i układu nerwowego. W zajętych przez wirusa komórkach powstają charakterystyczne zmiany tzw. ciałka wtrętowe różniące się – w zależności od rodzaju choroby wirusowej – cechami morfologicznymi i umiejscowieniem w komórce, co ma duże znaczenie rozpoznawcze. Obraz kliniczny wielu niepowikłanych chorób wirusowych skóry jest zwykle dość typowy, co pozwala na ich rozpoznawanie i różnicowanie bez konieczności przeprowadzania badań wirusologicznych. W niektórych jednak chorobach wirusowych skóry decydujące znaczenie ma badanie histologiczne i badanie immunologiczne. Niektóre rodzaje chorób wirusowych: opryszczki zwykłe, półpasiec, mięczak zakaźny.

Grzybice skóry

Zakażenia grzybicze skóry wywołane są przez dermatofyty, czyli grzyby chorobotwórcze cechujące się powinowactwem do keratyny ludzkiej i zwierzęcej. Istnieje wiele klasyfikacji dermatofytów, opierających się na różnych kryteriach, jak np. w obrazie klinicznym zmian chorobowych, układzie mikroskopowym grzyba w badanym materiale, względnie kolonii grzyba na sztucznych podłożach itp. Obecnie duża część mykologów wypowiada się za podziałem Emmonsa dzielącym dermatofyty na 3 rodzaje w zależności od wyglądu jednego typu zarodników.

Dla lekarza praktyka ważniejszy od podziału grzybów chorobotwórczych jest podział grzybic skóry. Opierając się na cechach klinicznych grzybice skóry można podzielić następująco:

    * Łupieże: łupież pstry i łupież rumieniowaty, w których zakażenie dotyczy tylko warstwy rogowej naskórka.
    * Grzybice wywołane przez dermatofyty zakażające cały naskórek, naskórek także włosy i paznokcie, niekiedy wywołujące odczyn zapalny w skórze właściwej.
    * Drożdżyce błon śluzowych i skóry
    * Promienica.

Choroby pasożytnicze skóry

Są to schorzenia spowodowane pasożytami bytującymi na skórze (np. wszy, pchły) lub w naskórku (świerzbowiec ludzki, larwa wędrująca). Umiejscowienie zmian i ich charakter uzależnione są od rodzaju pasożyta i sposobu jego bytowania. Do najczęstszych chorób zaliczamy: wszawicę głowy, wszawicę odzieżową, świerzb.

Choroby alergiczne skóry

Choroby alergiczne skóry należą do najczęstszych chorób alergicznych oraz najczęstszych dermatoz. Wiąże się to z tym, że skóra, największy narząd, bierze istotny udział w rozwoju odczynów alergicznych nie tylko z uwagi na rozległą powierzchnię, dużą dostępność dla alergenów, łatwe resorbowanie się alergenów, ale również ze względu na swoją aktywność immunologiczną. Do najczęściej spotykanych chorób alergicznych zaliczamy: pokrzywkę, wyprysk dziecięcy, alergiczne zapalenie skóry.

Choroby naczyniowe skóry

Są to choroby, których podstawową cechą jest występowanie różnego typu zmian w obrębie naczyń krwionośnych. Obraz kliniczny zmian skórnych zależy, między innymi od czynnika powodującego występowanie zmian skórnych, od czasu jego działania, od wielkości uszkodzonych naczyń, stopnia ich uszkodzenia, ich umiejscowienia i odporności ogólnej ustroju, np. plamice, guzowate zapalenie naczyń.

Naturalne środki przeciwzapalne powinny znaleźć się w każdej domowej apteczce. Surowce roślinne są bardzo pomocne w leczeniu schorzeń dermatologicznych. Wśród roślinnych środków przeciwzapalnych zewnętrznie najczęściej stosowane są: nagietek lekarski,  świetlik łąkowy, szałwia lekarska i kasztanowiec zwyczajny.

Nagietek lekarski

Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.), pazurki, miesięcznica, paznokietki to gatunek rośliny jednorocznej należącej do rodziny astrowatych (Asteraceae Dumort). Prawdopodobnie pochodzi z terenów śródziemnomorskich lub Iranu, gdzie spotykany jest do dzisiaj na stanowiskach naturalnych. Uprawiany w Polsce efemerofit. Łodyga  wzniesiona, bogato ugałęziona, pokryta miękkimi, gruczołkowatymi włoskami, żeberkowana o charakterystycznym zapachu, wysokość do 50 cm, łatwo łamliwa. Liście są skrętoległe, gęsto osadzone. Dolne liście są szeroko łopatkowate i krótkoogonkowe, a górne szerokolancetowate, siedzące, obejmujące łodygę. Kwiaty  zebrane są w koszyczki na szypułkach, barwy pomarańczowej lub żółtej, kwitnące od kwietnia aż do sierpnia. Kwiaty brzeżne słupkowe nibyjęzyczkowe, ustawione w 2-3 szeregach. Kwiaty wewnętrzne rurkowate, obupłciowe o pieciu pręcikach i dolnym słupku, bezpłodne. Koszyczki mają przyjemny, balsamiczny zapach. Owocem  jest sierpowato wygięta niełupka. Zewnętrzne niełupki są żółtawobrunatne, z długim prostym noskiem, ku środkowi niełupki stają się jaśniejsze, wygięte, na grzbiecie kolczaste. Roślina sama łatwo się rozsiewa, pozostając na stanowisku szereg lat. Korzeń  palowy, mocno rozgałęziony.

Nagietek jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są kwiaty brzeżne nagietka - Flos Calendule (Flos sine calicis). Polska farmakopea dopuszcza do obrotu tylko kwiaty języczkowe o pomarańczowej barwie. Substancjami aktywnymi nagietka są: olejek eteryczny do 0,02%, flawonoidy, kartenoidy, związki trójterpenowe (arnidiol i faradiol), śluzy, związki żywicowe, gorycze, kwas jabłkowy i inne. Zewnętrznie stosuje się zwykle alkoholowe i olejowe wyciągi z kwiatów nagietka, ponieważ podstawowe związki czynne nie rozpuszczają się w wodzie. Podaje się je w różnych uszkodzeniach skóry, jak kontuzje, rany, wrzody, stłuczenia i obtarcia naskórka, a także w owrzodzeniach żylakowych, zapaleniu skóry, żylakach odbytu, oparzeniach, ranach pooperacyjnych, odmrożeniach, wysypkach skórnych i innych. Przetwory z nagietka stosuje się do celów kosmetycznych w postaci maseczek, mleczka, kremu, pasty, szamponu i olejku na cerę suchą, łuszczącą się i skłonną do infekcji, zaczerwienienia i pękania. Stosuje się również na błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy. 

Świetlik łąkowy

Świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana Hayne), świetlik lekarski, ptasie oczka, złodziej mleczny to gatunek rośliny jednorocznej należący według systemu Reveala do rodziny zarazowatych (Orobanchaceae). W innych systematykach zaliczany jest do rodziny trędownikowatych. Występuje na całym obszarze Europy, w Polsce jest rośliną pospolitą. Łodyga jest sztywna, mało rozgałęziona, osiąga wysokość do 30 cm. Liście zazwyczaj równomiernie pokrywające łodygę, mają kształt blaszki liściowej - jajowaty, brzeg ząbkowany. Wszystkie są pokryte gruczołowymi włoskami. Kwiaty grzbieciste o 4. ząbkowym, zrosłodziałkowym i gruczołowato owłosionym kielichu. Kwiaty są małe, białe, fioletowo żyłkowane, z żółtą plamką na dolnej wardze. Górna warga korony jest dużo mniejsza od dolnej i nieco sklepiona. Wewnątrz korony pojedynczy słupek ze znamieniem wystającym poza gardziel i cztery dwusilne, przyrośnięte do korony pręciki o pylnikach pod górną wargą. Pylniki posiadają cienkie wyrostki, owad dostając się do nektaru potrąca je i obsypany zostaje pyłkiem. Owoce są gładkie, błyszczące, czerwonobrunatne nasiona w kształcie czółenek osadzone są po dwa w jajowatej torebce. Jedna roślina wydaje ok. 1000 nasion. Kłącze krótkie, jakby ucięte. Jest półpasożytem, z korzeni innych roślin za pomocą ssawek pobiera wodę wraz z solami mineralnymi. 

Świetlik to roślina lecznicza stosowana do celów medycznych od bardzo dawna. Uważano go za ziele uzdrawiające oczy. Surowcem zielarskim jest ziele świetlika (Herba Euphrasiae). Ziele zawiera glikozyd — aukubinę, garbniki, kwasy fenolowe, olejek eteryczny, pochodne kumaryny, sole mineralne szczególnie dużo związków miedzi i manganu. Używa się go do alergicznych i bakteryjnych zapaleń spojówek. Kwasy zawarte w świetliku mają cechy przeciwzapalne i przeciwbakteryjne. Uszczelniają naczynia krwionośne oczu, zapobiegają także krwawieniom z naczyń siatkówki. Świetlik może być stosowany w zapaleniach spojówek oczu i brzegów powiek, w wiosennym zapaleniu spojówek, przypadkach jęczmieni, a także w przypadkach zmęczenia oczu pracą przy sztucznym świetle, czy długim oglądaniem telewizji. Jest on również cenny dla ludzi, których oczy są nadwrażliwe na promienie słoneczne. Może być polecany do przemywania oczu w przypadkach katarów przebiegających z ostrym łzawieniem. Powinni o nim pamiętać ludzie narażeni na pyły i dymy przemysłowe.

Szałwia lekarska

Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) to gatunek wiecznie zielonego krzewu z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w stanie dzikim w Europie, w rejonie Morza Śródziemnego. W Ameryce Północnej uprawiana i dziczejąca. W Polsce nie występuje w stanie dzikim, nadaje się jednak do uprawy w ogródku. Bylina lub półkrzew, osiąga wysokość 50-70 cm. Ma skłonność do pokładania się. Łodyga  jest wzniesiona, czterokanciasta lub okrągława, drewniejąca od dołu. Cała roślina jest lekko owłosiona. Liście są zielono-srebrne, miękkie w dotyku, długoogonkowe, podłużnie owalne lub lancetowate, ułożone naprzeciwlegle. Brzegiem lekko karbowane, a z wierzchu pomarszczone. Kwiaty dwuwargowe, barwy fioletowoniebieskiej, zebrane po 4-8 w szczytowe nibyokółki. Kwitną od maja do czerwca.

Znana już w starożytności jako roślina lecznicza, a także magiczna. Grecy i Rzymianie stosowali ją jako lekarstwo na ukąszenia węża, problemy ze wzrokiem, utratę pamięci. W średniowieczu stosowano ją jako lek na przeziębienia, gorączkę, padaczkę, choroby wątroby i zaparcia. Uważano ją również za afrodyzjak. Arabscy uczeni twierdzili, iż spożywanie szałwii przedłuża życie. W starożytnym Rzymie zbiorom szałwii jako rośliny magicznej towarzyszyły określone zwyczaje.

Surowcem zielarskim są liście szałwii (Folium Salviae) zawierają od 2,5 do 3% olejku lotnego, który zawiera m.in. tujon, cyneol, kamforę i pinen. Ponadto szałwia zawiera garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, gorycze, duże ilości witaminy B1 (ok. 850 mg%), witaminy PP oraz karoteny (witaminy A) i duże ilości witaminy C. Napary z szałwii łagodzą zapalenia gardła i skóry.

Ponadto działa kojąco na depresję, zmęczenie, wyczerpania. Napar z szałwii stosuje się przy nadmiernym poceniu nocnym, zwłaszcza u gruźlików i neurotyków. Dzięki bakteriobójczym właściwościom stosuje się szałwię także zewnętrznie do płukania jamy ustnej, gardła, przy ropnym zapaleniu dziąseł, pleśniawce i przy anginie. Napar szałwii stosuje się także do okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia żylakowate nóg a także jako dolewkę do kąpieli w chorobach reumatycznych, wysypkach i innych schorzeniach skórnych. Herbatka z liści łagodzi przeciwdziała biegunce, służy też do irygacji pochwy w upławach. 

Kasztanowiec zwyczajny

Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.), kasztanowiec biały to gatunek drzewa z rodziny kasztanowcowatych. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego, jednak udomowienie sprawiło, że w całej Europie spotyka się sztuczne nasadzenia, w tym także w Polsce. Dorasta do 25 m, ma gęstą, kopulastą lub niemal cylindryczną koronę. Kora starszych pni łuszczy się tafelkowato. Liście są dłoniastozłożone z pięciu do siedmiu wydłużonych, odwrotnie jajowatych listków o długości do 25 cm. Duże pąki wydzielają lepką substancję. Kwiaty posiadają białe płatki z żółtymi lub czerwonymi plamkami u nasady. Zebrane w gęste, wiechowate, wzniesione kwiatostany o długości do 30 cm. Kwitnienie w maju. Owoce nazywane kasztanami, kolczaste torebki o średnicy do 6 cm. Owocuje we wrześniu i październiku.

Kasztanowiec jest rośliną leczniczą. Surowcem są kwiaty, kora i owoce (tzw. kasztany). W kwiatach występują flawonoidy, kumaryny, cukry, kwasy wielofenolowe, escyna i garbniki. Kora zawiera flawonoidy, trójterpeny, garbniki i związki kumarynowe. Natomiast w nasionach znajdują się związki kumarynowe, escyna i flawonoidy.

Uszczelnia ściany naczyń włosowatych i zwiększa ich przepuszczalność do stanu normalnego dzięki zmniejszeniu kruchości naczyń. Usprawnia się przepływ krwi w naczyniach żylnych, co hamuje krzepliwość krwi i przeciwdziała powstawaniu zakrzepów wewnątrznaczyniowych. Działa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i łagodnie ściągająco.

Zewnętrznie przetwory z kasztanowca podaje się w postaci okładów w leczeniu oparzeń, odmrożeń, ubytków naskórka, zapalenia naczyń włosowatych skóry. Intrakt ze świeżych niedojrzałych owoców leczy zakrzepy i zastoje żylne, nadmierną przepuszczalność naczyń, jest także stosowany w stanach zapalnych. Wyciągi z kory i kwiatów kasztanowca zalecane są w niewydolności krążenia, żylakach (przede wszystkim w żylakach odbytu) i jako środki przeciwzapalne. 

Napar z kwiatów nagietka lekarskiego

Składniki:

Kwiaty nagietka                           10,0

Woda                                          100,0

Surowiec zalewamy wrzącą wodą. Odstawiamy pod przykryciem na 10 min, a następnie przecedzamy. Stosujemy w postaci okładów na zranienia, stłuczenia, oparzenia, odmrożenia, trudno gojące się rany oraz w chorobach alergicznych. Naparem z kwiatów nagietka można także płukać gardło kilka razy dziennie.

Odwar z ziela świetlika łąkowego

Składniki:

Ziele świetlika łąkowego             15,0

Woda                                          100,0

Ziele zalewamy gorącą wodą. Gotujemy 5 min, nie doprowadzając do wrzenia. Przecedzamy i stosujemy w postaci okładów lub przemywań. Można też zastosować kataplazmy, czyli gorące okłady – namoczone i ogrzane ziele zawinięte w gazę przykładamy na powieki na 5-10 min.

Napar z liści szałwii lekarskiej

Składniki:

Liście szałwii                               10,0

Woda                                          100,0

Surowiec zalewamy wrzącą wodą. Odstawiamy pod przykryciem na 10 min, a następnie przecedzamy. Płuczemy gardło i jamę ustną kilka razy dziennie.

Literatura źródłowa u autora.