Zioła stosowane w chorobach dróg oddechowych

Choroby dróg oddechowych, zwłaszcza górnych, czyli nosa, gardła i krtani to infekcje, z powodu których ludzie najczęściej odwiedzają lekarza. Zazwyczaj ma to miejsce jesienią i zimą, a także wczesną wiosną, gdy występuje największe nasilenie zakażeń.

Układ oddechowy jest swoistym „połączeniem” człowieka ze światem zewnętrznym. Dlatego bardzo często kontakt z innymi ludźmi, którzy są chorzy na choroby przenoszone drogą kropelkową (z powietrzem) może spowodować zakażenie wywołane wirusami, bakteriami, grzybami i pierwotniakami.

Choroby układu oddechowego

Układ oddechowy ma liczne zabezpieczenia, które chronią go przed skutkami ustawicznej agresji. Pracują w nim bardzo skuteczne mechanizmy obronne. Jedne są ściśle związane ze strukturą i funkcją określonej jego części, działając miejscowo, głównie w błonie śluzowej, a inne mają ogólnoustrojowy charakter i są związane z układem odpornościowym. Załamanie się barier ochronnych, zarówno miejscowych, jak i ogólnych sprzyja występowaniu wielu chorób. Mogą to być ostre dolegliwości, których początek jest nagły. W ich przebiegu dochodzi niekiedy do istotnych zaburzeń czynności układu oddechowego. Stan chorego szybko się zmienia, czasem w krótkim czasie bardzo się pogarsza. Choroba może być groźna dla życia. 

Zwykle ciężkie choroby układu oddechowego trwają krótko i w większości przypadków są wyleczalne (np. wirusowe i/lub bakteryjne zakażenia dróg oddechowych, napad astmy oskrzelowej, kataru siennego czy odma opłucnowa samoistna), a nawet samowyleczalne, tzn. nie wymagają interwencji lekarza (np. znacząca większość zakażeń wirusowych i bakteryjnych). Niektóre dolegliwości długo trwają, przyjmując postać podostrą. Podobnie jak choroby ostre, mogą mieć dość nagły początek. Dalszy ich przebieg rozciąga się w czasie, a symptomy zdrowienia są niejednoznaczne. Przedłużanie się w czasie chorób pierwotnie zaliczanych do ostro przebiegających (np. zapalenia płuc) powinno zwiększyć czujność pacjenta i lekarza, ponieważ w takich przypadkach nierzadko zdarza się, iż rzeczywistą przyczyną ,,podostrej postaci" danej przypadłości jest całkiem inne schorzenie, np. rak płuca albo gruźlica.

Jak przebiega zakażenie dróg oddechowych?

Wydzielina znajdująca się w drogach oddechowych, w warunkach prawidłowych zapobiega wysychaniu błon śluzowych i zapewnia właściwe funkcjonowanie rzęsek w nabłonku je wyściełającym. Wskutek infekcji wirusowej lub bakteryjnej często dochodzi do nadprodukcji i staje się ona zbyt lepka. Wtedy w zwykłym odruchu kaszlowym nie można się jej pozbyć. Zaleganie wydzieliny w górnych drogach oddechowych zakłóca ich funkcjonowanie i stanowi dobrą pożywkę dla drobnoustrojów. Grozi niebezpiecznym rozwinięciem się infekcji i pojawieniem się gorączki, a także rozszerzeniem zakażenia na dolne drogi oddechowe, czyli najczęściej oskrzela. Konieczne jest zastosowanie leków ułatwiających odkrztuszanie, przeciwbakteryjnych i przeciwgorączkowych. Pojawiający się suchy kaszel, który trwa 2-3 dni może sygnalizować stan zapalny oskrzeli.

Metody walki z infekcją

Jeżeli kaszel jest uporczywy, przeszkadza w zasypianiu i funkcjonowaniu w ciągu dnia, warto zastosować preparaty zawierające śluzy roślinne (np. korzeń lub liść prawoślazu, kwiat lub liść ślazu dzikiego). Mają one właściwości powlekające górne drogi oddechowe, dzięki czemu łagodzą podrażnienia, które także mogą wywołać odruch kaszlu. Śluz roślinny ma również zdolności pęcznienia. Rozpulchnia wydzielinę zalegającą w górnych drogach oddechowych i ułatwia jej usuwanie.

Inne związki naturalne o działaniu ułatwiającym odkrztuszanie to olejki eteryczne oraz saponiny. Olejki eteryczne działają bezpośrednio na błonę śluzową oskrzeli zarówno po doustnym podaniu odpowiedniego zioła, jak i poprzez stosowanie inhalacji. W tym ostatnim przypadku należy jednak sprawdzić czy surowiec olejkowy nie spowoduje reakcji niepożądanej, np. bólu głowy, alergii. Poprzez inhalacje substancje zapachowe działają również na ośrodkowy układ nerwowy. Nie należy zatem stosować takiej formy leczenia u dzieci poniżej 12. roku życia i u kobiet w ciąży. Surowce olejkowe podrażniają błonę śluzową oskrzeli, wywołując odruch kaszlu. Mogą działać rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg oddechowych. Ponadto upłynniają zalegającą w nich wydzielinę (efekt sekretolityczny), co ułatwia jej usunięcie. Z kolei saponiny pobudzają odruch kaszlu w nieco inny sposób — poprzez łagodne drażnienie błony śluzowej żołądka (pośrednie działanie wykrztuśne).

Biedrzeniec anyż — środek leczniczy stosowany w inhalacji

Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum L.), anyż, anyżek to gatunek jednorocznej rośliny pochodzący z wschodnich obszarów basenu Morza Śródziemnego. Prawdopodobnym przodkiem rośliny uprawnej jest biedrzeniec kretycki (Pimpinella cretica Poir) z wyżyn Iranu. W Polsce bywa rzadko uprawiany. Łodyga ma do 50 cm wysokości. Jest dęta (pusta w środku, w międzywęźlach), okrągła, płytko bruzdkowana, rozgałęziona na 2/3 wysokości. Liście są zmienne w zależności od umiejscowienia. Najniższe są długoogonkowe, okrągławe i ząbkowane, środkowe również długoogonkowe, ale 3-5-sieczne, ząbkowane. Natomiast górne liście siedzące są 2-3-krotnie pierzastosieczne lub niepodzielone. Anyż ma białe kwiaty, owłosione, odpadające płatki zebrane w płaskie baldachy, złożone z 5-10 szypułek. Kwitnie w czerwcu oraz lipcu.

Anyżek jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce anyżu (Fructus Anisi) zawierające olejek eteryczny 1,5-3%, w którego skład wchodzi 28% tłuszczu, białka i cukry. Wytwarza się z niego olejek anyżowy (Oleum Anisi). Jego głównym składnikiem (90%) jest anetol i syrop anyżowy (anyżkowy, Sirupus Anisi). Owoce działają wykrztuśnie (składnik syropów), rozkurczowo, moczopędnie oraz wiatropędnie, pobudzają laktację. W niewielkim stopniu są przeciwbakteryjne. Olejek anyżowy jest środkiem smakowym i aromatycznym wykorzystywanym w przemyśle spożywczym, perfumeryjnym, farmaceutycznym oraz spirytusowym (anyżówka). Działa odkażająco na skórę, toksycznie na pasożyty, odstraszająco na owady, wykrztuśnie i rozkurczająco (do inhalacji). W pediatrii jest stosowany jako środek wiatropędny.

Anyżowi przypisuje się właściwości magiczne. Zasuszone ziele lub jego owoce wąchane bądź noszone na szyi w woreczku koloru niebieskiego albo fioletowego (barwy magiczne) mają wyostrzać zdolności parapsychiczne.

Składniki na napar z owoców biedrzeńca anyżu:

• łyżka owoców,
• woda — 200 ml.

Wysuszone owoce należy zalać gorącą wodą. Następnie podgrzewać przez 10 min, utrzymując stan delikatnego wrzenia, wystudzić, przecedzić i pić w zależności od nasilenia dolegliwości — zazwyczaj 1 szklankę 1 raz dziennie.

Babka lancetowata o właściwościach wykrztuśnych

Babka lancetowata (Plantago lanceolata L.), babka wąskolistna, babka koniczynowa, babka koniczynowata, języczki polne, żywiec to gatunek byliny należący do rodziny babkowatych (Plantaginaceae Juss.). Występuje w stanie dzikim na całym obszarze klimatu umiarkowanego: w Europie i Azji aż do Himalajów. Gatunek bardzo zmienny, przystosowany do życia w różnych warunkach. Został rozwleczony na wszystkie kontynenty. W Polsce pospolity. Liście babki są długie, równowąskie, lancetowate, u nasady zwężone w rynienkowaty owłosiony ogonek, skupione w przyziemne rozety. Mają 3–7 równoległych nerwów. Blaszka liściowa przeważnie całobrzega, rzadko z nielicznymi ząbkami.

Babka lancetowata jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są liście — Folium Plantaginis (Folium Plantaginis lanceolatae) lub cała roślina (Herba Plantaginis), rzadziej korzeń lub nasiona. Liście babki zawierają glikozydy irydoidowe (aukubinę, katalpol), flawonoidy, związki śluzowe, karotenoidy, garbniki, sole mineralne (związki krzemu, cynku i magnezu), kwasy organiczne oraz witaminy A, C, K. Sok z babki jest lekiem śluzowym i powlekającym. Również napary oraz odwary działają przeciwzapalnie w jamie ustnej, gardle, a także w przewodzie pokarmowym. Niszczące bakterie są obecne za sprawą irydoid, a osłonowe dzięki związkom śluzowym. Wyciągi z babki  lancetowatej mają również nieznaczne właściwości wykrztuśne i regenerujące nabłonek. Lekko rozkurczają mięśnie gładkie dróg oddechowych. Są stosowane przeciwko kaszlowi (także u palaczy), chrypce, w stanach zapalnych z utrudnionym odkrztuszaniem i zalegającą wydzieliną.

Składniki na odwar z liści babki lancetowatej:

• łyżka liści,
• woda — 200 ml.

Odwar z babki lancetowatej należy sporządzić z 1 łyżki suszonych liści na 1 szklankę wody i pić 3 razy dziennie po pół szklanki, pomocniczo w chorobie wrzodowej oraz zapaleniach żołądka i jelit. Stosuje się go również zewnętrznie. Działa antyseptycznie, przyspiesza gojenie się ran i regenerację naskórka. Istotne są w nim takie składniki, jak związki krzemu, garbniki, sole potasu, magnezu oraz cynku. Rozcieńczony odwar jest wykorzystywany do okładów, przemywań i irygacji.

Tymianek pospolity pobudzający czynność nabłonka górnych dróg oddechowych

Tymianek pospolity (Thymus vułgaris), tymian należy do rodziny wargowatych (Labiatae). Pochodzi z obszaru Morza Śródziemnego. Już w starożytnym Egipcie był jednym ze składników służących do balsamowania zwłok, a także do sporządzania kadzideł. Przypisywano mu właściwości demoniczne. Żołnierzom miał dodawać siły oraz odwagi (thymas — męstwo i odwaga). W Polsce jest często spotykany jako zdziczały. Jednak częściej uprawia się go w ogródkach, a nawet w doniczkach dla celów przyprawowych, leczniczych oraz kosmetycznych. Dobrze rośnie w słonecznym miejscu, na glebie lekkiej i bogatej w wapń. Jest krzewinką wieloletnią, podobną z wyglądu, a także ze względu na właściwości do macierzanki. Jednakże ma od niej sztywniejsze pędy, a listki węższe, jaśniejsze i mocniejsze w zapachu, smaku oraz w działaniu. Łodyga jest czterokanciasta, częściowo płożąca się lub wznosząca, wyrastająca od 20-30 cm. Liście są owalnopodłużne, ułożone naprzemianlegle, a kwiaty drobne, bladoróżowe lub fiołkoworóżowe, zebrane w kątach liści u szczytu łodyg.

Surowcem leczniczym jest ziele. Zawiera stosunkowo duże ilości olejku eterycznego, a w nim ponad połowę stanowią związki fenolowe (tymol, karwakrol), garbniki (10%), flawonoidy, kwasy organiczne, żywice, cukry, liczne sole mineralne oraz substancje gorzkie i trójterpeny.

Napary lub wyciągi z ziela tymianku stosuje się w stanach zapalnych dróg oddechowych, przy męczącym kaszlu, chrypce, wysuszeniu błon śluzowych gardła, w nieżytach oskrzeli i trudnościach w odkrztuszaniu (głównie u dzieci, młodzieży i osób starszych). Tymianek jest też wykorzystywany w nieżytach żołądka oraz jelit. Zapobiega nadmiernej fermentacji, wzdęciom, pobudza wydzielanie soków trawiennych.

Tymol, czyli wyciąg z tymianku o silnym działaniu bakteriobójczym ma duże zastosowanie w stomatologii, a jego przedawkowanie w takiej czy innej postaci (olejek tymiankowy także) wywołuje nudności, ból głowy, osłabienie oddechu, a u dzieci i starców może nawet zagrażać życiu. Przetwory tego ziela niszczą pasożyty jelitowe u człowieka. Tymianek zawiera substancje helioskopijne. Należy go przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach i chronić od światła. Poprawia też krążenie krwi, zwłaszcza w kapilarnych naczyniach krwionośnych, przyspieszając spalanie oraz odżywianie tkanek.

Składniki na odwar z ziela tymianku pospolitego:

• łyżeczka liści,
• woda — 200 ml.

Łyżeczkę ziela tymianku należy zalać 1 szklanką wrzątku, odstawić na 10 minut i pić 2 razy dziennie po 1 szklance (każdorazowo świeżo przygotowany napar).

Chrzan pospolity — roślina lecznicza na wiele dolegliwości

Chrzan pospolity (Armoracia rusticana), warzęcha, warzucha to gatunek okazałej byliny z rodziny kapustowatych. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar — blisko oraz more — morze. Roślina ta rośnie blisko morza. Jest uprawna i często dziczejąca. W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze kraju. Łodyga osiąga do 150 cm wysokości, jest rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona. Korzeń jest długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. Ma bardzo silny aromat i ostry smak. Liście są odziomkowe, bardzo długie — nawet do 101 cm długości, podłużne jajowate o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek. Środkowe liście łodygowe są pierzastodzielne, a górne siedzące, lancetowate do równowąskich, karbowane lub piłkowane, szczyty tępe. Kwiaty są niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów. Kielich jest czterodziałkowy, korona 4-płatkowa. Ma 6 pręcików i 1 słupek. Kwitnie od czerwca do sierpnia, jest owadopylny. Owoc chrzanu stanowi jajowata lub kulista łuszczynka z klapami bez nerwów.

Chrzan jest rośliną leczniczą. Surowiec zielarski to korzeń — Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawiera m.in. glikozyd sinigryna, prowitaminę A, witaminy z grupy B, witaminę C, sole mineralne (wapń, potas, fosfor). Przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze oraz niewielkie moczopędne. Pobudza wydzielanie soków trawiennych. Zaleca się go w kamicy nerkowej, zwykłej niestrawności oraz w niedokwaśności. Zewnętrznie jest stosowany w okładach łagodzących dolegliwości reumatyczne.

Sosna zwyczajna na nieżyty górnych dróg oddechowych

Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.), sosna pospolita to gatunek wiecznie zielonego drzewa z rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje powszechnie na terenach górskich Europy północnej i środkowej oraz Syberii wschodniej. Jej zasięg rozciąga się od Wielkiej Brytanii i Portugalii na zachodzie po Serbię, Kaukaz aż do Morza Ochockiego na wschodzie, sięgając krańców Półwyspu Skandynawskiego na północy. W południowej i zachodniej Europie zasięg ten jest poprzerywany, natomiast w środkowej i wschodniej zwarty. Sosna to drzewo iglaste, zimozielone. Korona jest luźna z konarami rosnącymi w pozornych okółkach, początkowo stożkowata. Z wiekiem staje się rozłożysta lub parasolowata w zależności od warunków bytowania. Rosnące samotnie sosny mają rozłożyste, dosyć gęste korony. Natomiast żyjące w zwarciu w skupiskach leśnych tracą dolne gałęzie i wykształcają prosty pień o wysokiej koronie. Sosny występujące na terenach nizinnych charakteryzują się grubszymi konarami oraz lekko zaokrąglonymi koronami. Z kolei rosnące na obszarach wyżynnych cechują się cieńszymi konarami i bardziej stożkowatym pokrojem.

Igły są szarozielone, czasami niebieskozielone, osadzone parami na krótkopędach o długości 3-5 cm i grubości 1-2 mm. Są sztywne, twarde i zaostrzone, drobno piłkowane, skręcone dookoła swojej osi. Pozostają na drzewie od 3 do 6 lat. Sosna zwyczajna jest gatunkiem jednopiennym. Kwiaty pojawiają się od połowy maja do połowy czerwca. Męskie wyrastają w miejsce igieł, najczęściej w dolnych partiach korony drzewa. Natomiast kwiaty żeńskie zlokalizowane są najczęściej w górnej części korony, ale mogą wyrosnąć na każdym odpowiednio nasłonecznionym pędzie. To drzewo iglaste jest wiatropylne.

Sosna jako roślina lecznicza wykorzystywana była od dawna. Doceniano jej dobroczynny wpływ na organizm, zalecając spacery po nagrzanych słońcem, pachnących żywicą lasach sosnowych. Surowiec zielarski to młode pędy sosny (Gemmae Pini), igliwie, żywica i drewno. Z pędów oraz igliwia otrzymuje się olejek sosnowy (Oleum Pini silvestris) pozyskiwany przez destylację surowca z parą wodną. Z żywicy sosnowej (Balsamum Pini silvestris) destylowanej z parą wodną otrzymuje się terpentynę (Oleum Terebinthinae). Można ją także pozyskać z odpadów drewna sosnowego. Pozostałością tego procesu jest kalafonia (Colophonium). Podczas suchej destylacji drewna otrzymuje się tzw. dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini). Pędy zawierają olejek eteryczny — ok. 0,4% (m.in. α-pinen, β-pinen, limonen, borneol), substancje żywicowe i goryczowe, garbnik, witaminę C. W olejku sosnowym znajduje się m.in. mieszanina α- i β-pinenu, borneol i jego ester octowy. Terpentyna ma α-, β-pinen, kamfen, karen, cymen. Kalafonia jest mieszaniną tzw. kwasów żywicznych. Dziegieć zawiera m.in. gwajakol, krezol, węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne. Pączki sosny działają przeciwbakteryjnie i wykrztuśnie, w niewielkim stopniu moczopędnie. Są stosowane w lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych, a w połączeniu z innymi ziołami używane przy nieżytach żołądka, jelit i dróg moczowych. Olejek sosnowy działa bakteriobójczo, wykrztuśnie, przeciwskurczowo. Jest wykorzystywany do inhalacji lub jako aerozol w infekcjach gardła, krtani, oskrzeli. Terpentyna działa zewnętrznie antyseptycznie, podobnie jak dziegieć stosowany niegdyś przy chorobach skórnych.

Składniki na odwar z pączków sosny:

• pąki sosny — 5 sztuk,
• woda — 200 ml.

Wysuszone oraz rozdrobnione pączki sosny należy zalać gorącą wodą, podgrzewać przez 15 min, nie dopuszczając do wrzenia, a następnie wystudzić i przecedzić.  Zaleca się picie odwaru w dawce zależnej od nasilenia dolegliwości — zazwyczaj 1 szklankę 2-3 razy dziennie. Można też go wykorzystać do nacierania klatki piersiowej kilka razy dziennie.