Kwas foliowy - dawkowanie, działanie, skutki uboczne i zastosowanie

Kwas foliowy należy do witamin, które powinna zażywać każda kobieta w wieku rozrodczym. Jej przyjmowanie kilka tygodni przed i w czasie ciąży zapobiega w dużym stopniu wystąpieniu niektórych wad wrodzonych płodu.

Zdrowie dziecka, także tego jeszcze nie narodzonego, jest dla rodziców największym skarbem. Dlatego już od poczęcia warto zrobić wszystko, aby zapewnić mu najlepsze warunki do rozwoju. Dzieci są upragnione i kochane, jednak wszyscy zdajemy sobie sprawę, że wychowywanie dziecka niepełnosprawnego, z wadami wrodzonymi, wymaga od rodziny wielu poświęceń i wyrzeczeń. Jeszcze większa tragedia dotyka rodziców, kiedy dziecko umiera zaraz po urodzeniu.

Wady cewy nerwowej

Jednymi z ciągle jeszcze zbyt często występujących w Polsce wad wrodzonych są wady cewy nerwowej. Jesteśmy tu w niechlubnej europejskiej czołówce: jedno dziecko na 1 000 urodzonych ma wadę cewy nerwowej, a rocznie rodzi się u nas ok. 300 dzieci z tymi wadami. Warto też pamiętać, że 90 proc. dzieci z wadą cewy nerwowej rodzi się zdrowym rodzicom, w rodzinach, w których nigdy wcześniej dziecko z taką wadą nie przyszło na świat. Wady cewy nerwowej są jednymi z najczęstszych i najpoważniejszych wad wrodzonych. Cewa nerwowa to zawiązek układu nerwowego człowieka. Ma ona postać rurki - stąd jej nazwa.

Cewa nerwowa wykształca się w bardzo wczesnym okresie rozwoju zarodka: w 2-4 tygodniu ciąży. Pierwotnie ma postać płytki, której brzegi stopniowo unoszą się i łączą ze sobą tworząc rurkę. Następnie, w trakcie rozwoju z cewy nerwowej tworzą się mózg i rdzeń kręgowy dziecka. Do powstania wad wrodzonych cewy nerwowej dochodzi, gdy zakłóceniu ulegnie proces jej "zamykania". Wtedy mózg i rdzeń kręgowy nie rozwijają się prawidłowo na skutek kontaktu z płynem owodniowym. Najczęstszymi wadami cewy nerwowej są bezmózgowie, przepuklina mózgowa i rozszczep kręgosłupa. Rozszczep kręgosłupa inaczej zwany przepukliną oponowo-rdzeniową polega na nie zrośnięciu się jednego lub kilku kręgów w kręgosłupie. Wtedy na plecach dziecka tworzy się worek przepukliny, który może zawierać płyn mózgowo rdzeniowy lub nawet tkankę nerwową rdzenia kręgowego.

Dzieci z rozszczepem kręgosłupa muszą przejść poważną operację w ciągu pierwszych 24 godzin życia, lecz pomimo to zwykle są niepełnosprawne - mają sparaliżowane nogi i zaburzenia w oddawaniu moczu, w związku z tym muszą być przez całe życie cewnikowane. Tylko 1% dzieci, które urodziły się z przepukliną oponowo-rdzeniową, może się samodzielnie poruszać bez pomocy wózka inwalidzkiego lub kul. U większości wadzie towarzyszy wodogłowie - dlatego w trakcie operacji bezpośrednio po urodzeniu konieczne jest założenie zastawki do komory mózgu, która zapobiega niszczeniu mózgu dziecka. W przypadku zaburzeń działania zastawki musi być ona, nawet kilkakrotnie, wymieniana w trakcie następnych operacji. U około 30% dzieci urodzonych z rozszczepem kręgosłupa może występować różnego stopnia upośledzenie.

U dziecka z bezmózgowiem nie rozwija się mózg, dlatego (pomimo że wszystkie narządy ma zdrowe) jest niezdolne do życia poza organizmem matki i rodzi się martwe lub umiera wkrótce po urodzeniu. Istnieją czynniki, które zwiększają możliwość wystąpienia wady cewy nerwowej u dziecka. Należą do nich: urodzenie poprzedniego dziecka z taką wadą, wystąpienie wady cewy nerwowej w rodzinie, stosowanie niektórych typów leków przeciwpadaczkowych, cukrzyca i duża otyłość.

Działanie i dawkowanie kwasu foliowego

Chociaż mechanizm zaburzeń rozwoju układu nerwowego dziecka nie został do końca poznany, naukowe badania medyczne wykazały, że kwas foliowy czyli witamina B9 (z grupy witamin B) zapobiega aż w 70% wadom cewy nerwowej. W trakcie innych badań wykryto, że kobiety z niedoborem kwasu foliowego mają większe ryzyko poronienia oraz wystąpienia u dziecka innych wad wrodzonych takich jak rozszczep wargi i podniebienia, niektóre wady serca i wady kończyn. Kwas foliowy jest organizmowi niezbędny w trakcie procesu tworzenia i naprawy genów, syntezy białek - podstawowego budulca dla komórek i narządów. Dlatego odpowiedni poziom tej witaminy w organizmie jest bardzo ważny w trakcie ciąży, a szczególnie w pierwszych jej tygodniach - w procesie organogenezy - czyli kształtowania się narządów dziecka.

Kwas foliowy jest także potrzebny w skomplikowanym procesie metabolicznym polegającym na przekształceniu homocysteiny, która jest jednym z aminokwasów (cząsteczek, z których zbudowane są białka) do innego aminokwasu - metioniny. Niedobór kwasu foliowego może powodować wzrost poziomu homocysteiny we krwi, który, jak wskazują badania naukowe, może być przyczyną niektórych wad wrodzonych. Podwyższony poziom homocysteiny jest również kojarzony z nawykowymi poronieniami i wcześniactwem. Dlatego też w 1997 r. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej powołał Zespół Ekspertów w sprawie zapobiegania wadom wrodzonym cewy nerwowej i jeszcze w tym samym roku pojawiły się zalecenia zespołu - m.in.: "wszystkie kobiety w wieku rozrodczym w Polsce, które mogą zajść w ciążę, powinny spożywać 0,4 mg kwasu foliowego dziennie w celu zapobiegnięcia wystąpienia u ich potomstwa wad cewy nerwowej, w tym zwłaszcza rozszczepu kręgosłupa i bezmózgowia". Kwas foliowy jest znany większości kobiet, które już urodziły dziecko. Był i jest on bowiem szeroko stosowany przez lekarzy ginekologów w leczeniu niedokrwistości u kobiet w ciąży. Jednak w tym celu stosuje się go zwykle się go w drugim trymestrze ciąży.

Zażywać kwas foliowy przed zajściem w ciążę

Trzeba jedna mieć na uwadze, że - jak donoszą nowe badania - kwas foliowy jest potrzebny w budowie zdrowych komórek, dlatego też prawidłowy poziom tej witaminy u kobiety w czasie całej ciąży jest bardzo ważny. Niestety, wady cewy nerwowej powstają pomiędzy 16 a 28 dniem po zapłodnieniu, kiedy większość kobiet nie zdaje sobie jeszcze sprawy z tego, że spodziewa się dziecka. Zazwyczaj kobieta dowiaduje się o ciąży w 4-6 tygodniu jej trwania lub później, gdy mózg i rdzeń kręgowy dziecka są już ukształtowane. Dlatego też przyszła mama powinna rozpocząć przyjmowanie kwasu foliowego co najmniej 4 tygodnie przed zajściem w ciążę i kontynuować przez cały okres ciąży. Ponieważ ciąże w Polsce w większości nie są planowane, codzienne zażywanie kwasu foliowego powinno dotyczyć każdej kobiety w wieku rozrodczym - pomiędzy 18 i 45 rokiem życia.

Kwas foilowy nie tylko z jedzeniem

Dla większości kobiet wystarczająca jest dzienna dawka kwasu foliowego w wysokości 0,4 mg dziennie (400 mikrogramów) uzupełniona przez spożywanie produktów żywnościowych bogatych w kwas foliowy. Kwas foliowy w żywności występuje w formie naturalnej w postaci folianów, a bogate w nie produkty to warzywa zielonoliściaste (kapusta, brokuły, szpinak, brukselka, szparagi, kalafior), rośliny strączkowe (fasola szparagowa, groch, soja) oraz cytrusy (pomarańcze i sok pomarańczowy) oraz drożdże i otręby pszenne. Jednak jedząc te produkty przeciętnie dostarczamy 0,15-0,25 mg kwasu foliowego, a dawka chroniąca przed wystąpieniem wad wrodzonych wynosi 0,6-0,8 mg.

Dodatkowo foliany łatwo ulegają rozkładowi w trakcie przechowywania oraz pod wpływem wysokiej temperatury, w trakcie gotowania i pieczenia (straty sięgają od 50 do 90% początkowej zawartości tej witaminy), a do tego przyswajalność folianów z pożywienia sięga tylko 50%. Dlatego też niezbędne jest dodatkowe przyjmowanie kwasu foliowego w dawce 0,4 mg dziennie. W takiej dawce jest on dostępny bez recepty. Kwas foliowy jest również składnikiem części preparatów wielowitaminowych (często pod nazwą acidum folicum), jednak decydując się na przyjmowanie tej witaminy w preparacie wielowitaminowym należy sprawdzić jej dawkę, ponieważ cześć multiwitamin zawiera kwas foliowy w dawce niższej niż 0,4 mg, a więc niewystarczającej pod kątem zapobiegania wadom wrodzonym.

Na polskim rynku dostępne są także produkty spożywcze wzbogacone w kwas foliowy, takie jak niektóre płatki śniadaniowe i soki owocowe. Kwas foliowy w tabletkach oraz używany do wzbogacania żywności jest syntetyczną formą folianów, ale dzięki mniejszej cząsteczce jest łatwiej niż foliany przyswajalny przez organizm.

Czy da się przedawkować kwas foliowy?

Kwas foliowy jest witaminą rozpuszczalną w wodzie i jego nadmiar wydalany jest z moczem, dlatego też nie ma niebezpieczeństwa przedawkowania go. Zażywany w dawce 0,4 mg dziennie nie wywołuje żadnych efektów ubocznych i może być stosowany nawet przez wiele lat tak, jak inne witaminy. Jednak duże dawki kwasu foliowego mogą utrudniać rozpoznanie niedokrwistości wywołanej niedoborem witaminy B 12, jednak niedobór witaminy B 12 u ludzi młodych jest bardzo rzadki.

Wyjątkiem są osoby na diecie wegetariańskiej, szczególnie jeśli nie spożywają również nabiału. Z tego względu jednak długotrwałe stosowanie dawki większej niż 1 mg dziennie wymaga nadzoru lekarza. Natomiast kobiety, które urodziły już dziecko z wadą cewy nerwowej lub których taka wada wystąpiła w rodzinie, potrzebują większej dawki kwasu foliowego - 4 mg dziennie co najmniej miesiąc przed ciążą i w pierwszych miesiącach ciąży, ponieważ istnieje większe ryzyko wystąpienia podobnej wady u dziecka. Dlatego powinny zaplanować ciążę i przed ciążą zasięgnąć porady lekarza, który przepisze kwas foliowy w odpowiednio dużej dawce.

Kobiety chore na padaczkę powinny bezwzględnie planować ciążę, a przed ciążą zgłosić się do prowadzącego lekarza neurologa. Wskazana może być bowiem zmiana stosowanego leku przeciwpadaczkowego na bezpieczniejszy dla dziecka oraz indywidualne ustalenie dawki kwasu foliowego.